Wybrane metody oceny efektów inwestycji w IT

Wybrane metody oceny efektów inwestycji w IT

WYBRANE METODY OCENY EFEKTÓW INWESTYCJI W IT
AGNIESZKA STUS
Uniwersytet Łódzki
Streszczenie
Przez ostatnie lata wiele miejsca poĞwiĊcono w literaturze ocenie efektów inwestycji w IT. W pracy prezentujĊ jedną z funkcjonujących klasyfikacji metod oceny
efektów inwestycji w IT oraz dokonujĊ przeglądu czterech strategii dokonywania
oceny: metody całkowitego kosztu utrzymania, metody 5 filarów Marphy’go, metody
opcji rzeczywistych oraz metametody Farbey, Land’a i Targett’a. ZauwaĪam, Īe
chociaĪ literatura podkreĞla znaczenie oraz celowoĞü dokonywania oceny efektów
inwestycji w IT, niewiele przedsiĊbiorstw dokonuje takiej oceny w praktyce.
Słowa kluczowe: efekty inwestycji IT, metoda 5 filarów, TCO, metoda opcji rzeczywistych,
metametoda Farbey, Land’a i Targett’a
1. Wprowadzenie
Przedsibiorstwa funkcjonujce w XXI wieku, który okrelany jest Wiekiem Informacji, aby
sprosta wymogom konkurencyjnym wolnego rynku, zmuszone s do cigłego dostosowywania
swoich procesów informacyjnych obejmujcych pozyskiwanie, przechowywanie, przetwarzanie
oraz wykorzystywanie informacji.
Technika informacyjna odgrywaj kluczow rol we współczesnej gospodarce. Umoliwia
redefinicj procesów działania, zastosowanie nowych technik i metod zarzdzania, tworzenie
nowych produktów i usług, zmienia zasady funkcjonowania całych działów gospodarki.1
Dlatego te przedsibiorstwa ponosz ogromne wydatki na sprzt komputerowy, oprogramowanie, połczenia telekomunikacyjne oraz wyspecjalizowany personel okrelane łcznie mianem
technologii informatycznej (IT)2. Warto wydatków na inwestycje w technologie informatyczne
w 2007 roku dla 28 krajów OECD wyniosła łcznie ponad 2,6 bln USD, z czego ponad 1 bln USD
przypadło na Stany Zjednoczone, ponad 313 mld USD na Japoni oraz około 25 mln USD na
Polsk3.
W roku 2010 wydatki na IT maj wzrosn do 3,3 biliona dolarów, co odpowiadałoby wzrostowi o 3,3 procent w porównaniu z rokiem 2009.4
Jednoczenie, jak pokazuj badania przeprowadzone przez Standish Group5, w roku 2008 tylko 32% inwestycji w IT zakoczyło si sukcesem, tzn. ukoczone zostało w planowanym terminie, nie przekroczyło zakładanego budetu oraz dostarczyło wymaganych funkcjonalnoci. Spo1
J. CypryjaĔski, Metodyczne podstawy ekonomicznej oceny inwestycji informatycznych przedsiĊbiorstw, Wydawnictwo
Naukowe Uniwersytety SzczeciĔskiego, Szczecin 2007, s. 9.
2
H. Van der Zee, Measuring the Value of Information Technology, Idea Group Publishing, Harshey, Pa. 2002, s. 7.
3
Raport, OECD Information Technology Outlook 2008, wyd. OECD 2008, pozyskane ze Ĩródeł internetowych,
http://www.oecd.org/document/20/0,3343,en_2649_33757_41892820_1_1_1_1,00.html.
4
Raport, IT Spending 2010, Gartner, Inc., 2009, s. 3.
5
Raport, CHAOS Summary 2009, The Standish Group International, Inc., 2009, pozyskane ze Ĩródeł internetowych,
http://www1.standishgroup.com/newsroom/chaos_2009.php.
139
Agnieszka Stus
Wybrane metody oceny efektów inwestycji w IT
ród pozostałych, 44% – nie spełniło tych załoe a 24% – zostało przerwane przed ukoczeniem
lub ukoczone, ale nigdy nie wykorzystane. Inne badania6 z kolei pokazuj, e nie ma jednoznacznej zalenoci pomidzy faktem zwikszenia wydatków na IT a osigniciem przez firmy lepszych
wyników finansowych.
W obliczu wic faktów, e odgrywajce istotn rol w procesach gospodarczych inwestycje
informatyczne wi si z duymi nakładami finansowymi a zarazem naraone s na due ryzyko,
wyłania si naturalna potrzeba oceny efektów, jakie dostarczy moe przedsibiorstwu zakoczona sukcesem inwestycja w technologie informatyczne. To, zdawa by si mogło, truistyczne
zalecenie nie jest jednak tak oczywiste w praktyce. Fakt braku dokonywania oceny efektywnoci
inwestycji w IT stwierdzono u 30% sporód liczby klikudziesiciu objtych badaniem7 spółek
notowanych na Giełdzie Papierów Wartociowych w Warszawie. Inne opinie8 głosz, e nie
wicej ni 20% duych firm w Polsce ma wdroone kompleksowe zarzdzanie wartoci projektów informatycznych. Dlatego problem oceny inwestycji informatycznych jest uznawany za
wany zarówno przez teoretyków jak i praktyków od blisko trzydziestu lat.
Wród publikacji z tego zakresu mona znale wiele prac, demonstrujcych przydatno rónych metod. Cz z nich traktuje inwestycje informatyczne jako osobny typ inwestycji ze wzgldu na trudniejsze do identyfikacji i kwantyfikacji koszty oraz korzyci, i w zwizku z tym dedykuje im specjalnie opracowane metody mierzenia efektywnoci. Inne, traktuj inwestycje w IT tak,
jak pozostałe inwestycje i dlatego uznaj, e istniejce metody s stosowalne w takim samym
stopniu do inwestycji w IT, jak do innego typu inwestycji.
Z próby uwzgldnienia racji obu stron powstał trzeci kierunek bada, w którym dy si do
skuteczniejszego wykorzystania istniejcych metod poprzez okrelenie specyfiki inwestycji
informatycznych oraz zasad doboru adekwatnych do teje specyfiki metod procesu oceny efektywnoci9. Wynikiem prac w tym kierunku s metodyki pomiaru wpływu przedsiwzi informatycznych na sytuacj ekonomiczn organizacji realizujcej przedsiwzicie.
Celem niniejszego artykułu jest przyblienie wybranych metod wartociowania inwestycji informatycznych. W zwizku z tym artykuł, oprócz wprowadzenia oraz podsumowania, zawiera
fragmenty traktujce o rachunku ekonomicznym dla przedsiwzi informatycznych, klasyfikacjach efektów przedsiwzi informatycznych oraz o wybranych metodach oceny tych przesiwzi.
Rachunek ekonomiczny obejmuje zespół metod i rodków umoliwiajcych podjcie optymalnej w danych warunkach decyzji, polegajcej na wyborze jednego sporód wielu moliwych
wariantów rozwiza. W przypadku inwestycji w IT rachunek ekonomiczny obejmuje zestawienie
nakładów i efektów dla kadego z technicznie moliwych i ekonomicznie realnych wariantów
rozwiza, porównanie tych wariantów oraz wybranie najlepszego z nich. Efektywno ekonomiczna inwestycji w IT stanowi wypadkow korzyci dostarczanych oraz kosztów, a kady z tych
elementów ma swoje profile ryzyka. Problem mierzenia efektywnoci inwestycji w IT sprowadza
si zatem do zbadania czy nakłady ponoszone na przedsiwzicie nie przewyszaj efektów
6
Badania przeprowadzono na kilkuset firmach róĪnych branĪ z USA, Kanady oraz Europy. J.CypryjaĔski, op. cit. s. 9.
Badanie przeprowadzone w 2006r. wĞród 53 (20% zbiorowoĞci) spółek notowanych na GPW w Warszawie, R. Orzechowski, Dopasowanie IT – biznes, „Kwartalnik Nauk o PrzedsiĊbiorstwie”, 2007/2.
8
E. Syska, ROI w czasach kryzysu „CIO Magazyn Dyrektorów IT”, 06/2009.
9
J. CypryjaĔski, op. cit., s. 13.
7
140
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ
Seria: Studia i Materiały, nr 29, 2010
otrzymanych dziki nowemu rozwizaniu10.
2. Klasyfikacja metod szacowania efektów inwestycji w IT
Najwaniejsz, z punktu widzenia analizy ekonomicznej przedsiwzi informatycznych, klasyfikacj kosztów i korzyci jest ich klasyfikacja ze wzgldu na zwizek z ekonomicznymi wynikami organizacji. Literatura11 wyrónia tu efekty (korzyci i koszty) bezporednie (wystpujce
wówczas, gdy w wyniku inwestycji w IT nastpuje zwizane z ni polepszenie lub pogorszenie
wyników ekonomicznych organizacji) i porednie (wystpujce wówczas, gdy inwestycja w IT
wywiera korzystny lub negatywny wpływ na działanie organizacji, ale nie ma bezporedniego
zwizku pomidzy inwestycj a zmian wyników ekonomicznych). Korzyci porednie powstaj
dziki informujcej, transformujcej, organizujcej i prestiowej roli technologii informatycznych
w przedsibiorstwie12.
Ze wzgldu na moliwo pomiaru, zarówno koszty jak i korzyci dzieli si na mierzalne (jeli mona im w sposób jednoznaczny przypisa miar finansow lub fizyczn) i niemierzalne13,
za ze wzgldu na moliwo wyraenia efektu w jednostkach pieninych – na finansowe
i niefinansowe14.
Kolejnym kryterium, umoliwiajcym klasyfikacje kosztów i korzyci jest poziom organizacyjny, na który one oddziaływuj. Wyróni tu mona koszty i korzyci operacyjne i strategiczne.
Wreszcie ostatnim kryterium, umoliwiajcym klasyfikacje jedynie korzyci, jest funkcja technologii informatycznej, która spowodowała ich powstanie. Według teje funkcji mona wyróni:
korzyci z automatyzacji, korzyci z informacji, korzyci z transformacji (innowacji), korzyci
z organizacji, korzyci prestiowe (jakociowe).
W literaturze mona znale róne typologie metod mierzenia efektów inwestycji w IT. Ich
rónorodno wynika m.in. z faktu, i liczba tych metod stale si zwiksza oraz zastosowano róne
kryteria ich podziału. I tak np. T. Mayor15 dzieli metody oceny przedsiwzie informatycznych na
ponisze trzy kategorie:
1. metody finansowe – do których oprócz wskaników takich jak: bieca warto netto (Net
Present value – NPV), okres zwrotu, prosta stopa zwrotu (Return On Investment – ROI), wewntrzna stopa zwrotu (IRR) zaliczy naley take: ekonomiczn warto dodan (Economical
Value Added – EVA), stop zwrotu z zarzdzania (Return on Management – ROM) oraz metodyk całkowitego kosztu utrzymania (Total Cost of Ownership – TCO);
2. metody jakociowe (heurystyczne) – obejmujce wszystkie metody przypisujce warto
liczbow do czynników jakociowych, a wród nich strategiczn kart wyników (Balanced Scorecard – BSC), ekonomik informacji, metod całkowitego wpływu ekonomicznego (Total Economic Impact – TEI), metod 5 filarów Marphy’ego oraz analiz portfelow;
10
B. Czarnacka – Chrobot, WartoĞü informatycznych przedsiĊwziĊü projektowych, „Zeszyt nr 10 Roczników Kolegium
Analiz Ekonomicznych SGH”, Warszawa 2002, s. 179 – 204.
11
M. NiedĨwiedziĔski, Ocena zamierzen informatycznych przedsiĊbiorstwa, Acta Univesitatis Lodziensis, Wydawnictwo
UŁ, Łódz 1989, s. 101.
12
P. Lech, Metodyka ekonomicznej oceny przedsiĊwziĊü informatycznych wspomagających zarządzanie organizacją,
Wydawnictwo Uniwersytetu GdaĔskiego, GdaĔsk 2007.
13
W tym kontekĞcie uĪywane są równieĪ okreĞlenia: iloĞciowe i jakoĞciowe.
14
Ibidem.
15
T. Mayor, A Guide to IT Value Methodologies, „CIO”, 2002, pozyskane ze Ĩródeł internetowych,
http://www.cio.com/article/31209/A_Guide_to_IT_Value_Methodologies.
141
Agnieszka Stus
Wybrane metody oceny efektów inwestycji w IT
3. metody probabilistyczne – bazujce na zastosowaniu narzdzi statystyki matematycznej
i rachunku prawdopodobienstwa, ocenie wartoci informacji i stochastycznych zalenociach
pomiedzy nakładem inwestycyjnym a moliwymi do osignicia efektami. Wymieni tu mona:
metod opcji rzeczywistych (Real Options Method), oczekiwan warto informacji (Expected
Value of Information – EVI) i stosowan ekonomik informacji (Applied Information Economics AIE).
4. metametody – bdce zbiorem zasad doboru optymalnych w danej sytuacji metod oceny.
Jako przykłady mona wymieni tu metody zaproponowane przez B. Farbey i innych16 czy te
Glena Petersa17 oraz rodzimego pochodzenia Metod Sterowania Procesem Oceny Inwestycji
Informatycznych (MSP)18.
Poniewa nie sposób jest przedstawi wszystkich metod oceny efektów inwestycji w IT jak
równie, nie sposób wybra sporód nich grup „reprezentatywn” dlatego, na potrzeby niniejszego artykułu dokonana została subiektywna selekcja, w której za cel postawiono sobie, aby opisywane metody reprezentowały kad z powyszych kategorii.
Jako pierwsza zaprezentowana zostanie wic metoda naleca do kategorii metod finansowych.
3. Metoda całkowitego kosztu utrzymania (Total Cost of Ownership – TCO)19
Przystpujc do oceny przedsiwzicia informatycznego, do precyzyjnie moemy okreli
koszty zakupu sprztu i oprogramowania. Jednake duo bardziej skomplikowane jest oszacowanie całkowitych kosztów wdroenia jak równie przyszłych kosztów posiadania systemu informatycznego, które s niebagatelne.
Brak jest w literaturze tak szerokiej dyskusji na temat modeli klasyfikacji kosztów, jak to ma
miejsce w przypadku modeli klasyfikacji korzyci. Niedostatki w pracach akademickich rekompensuj organizacje komercyjne. Prym w tym zakresie wiedzie firma Gartner Group, która opracowała swoj metodyk TCO.
Metodyka TCO Gartner Group to zbiór metod, modeli i narzdzi pomocnych w mierzeniu, zarzdzaniu, racjonalizacji i redukowaniu całkowitych kosztów posiadania informatyki w organizacji
oraz podnoszeniu w niej ogólnej wartoci inwestycji informatycznych, szczególnie w obszarze
infrastruktury. Po obliczeniu jaki jest aktualny koszt TCO w danej organizacji mona zasymulowa jego warto w rodowisku zmienionym na skutek zrealizowania okrelonej inwestycji
informatycznej. Znajc TCO przed i po inwestycji oraz koszt inwestycji mona dokona oceny jej
opłacalnoci.
16
B. Farbey, F. Land, D. Targett, Evaluating Investments in IT: Finding a Framework, w: L. Willcocks, S. Lester Beyond
the IT Productivity Paradox: Assessment Issues, John Wiley & Sons, Chichester 1999, str. 183 - 216.
G. Peters, Evaluating your Computer Investment Strategy „Journal of Information Technology”, Vol.3, No 3, 1988, s.
178 - 188.
18
J. CypryjaĔski, op.cit. s. 224 – 262.
19
Opis metody TCO opracowany został w oparciu o: J. CypryjaĔski, op. cit. s. 180 – 92, B. Czarnack -Chrabot, op. cit.
oraz Ĩródła internetowe, http://tco.pl.
17
142
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ
Seria: Studia i Materiały, nr 29, 2010
Metodyka TCO Gartnera obejmuje w szczególnoci nastpujce składniki:
• Model klasyfikacji kosztów;
• Baz danych statystycznych o kosztach informatyki dla wielu bran – słuy ona do celów
porównawczych;
• Metody analizy oraz planowania kosztów, a take dobrych rad, które mog prowadzi do
racjonalizacji kosztów posiadania technologii informatycznej;
• Zestaw narzdzi programowych umoliwiajcych automatyzacj kontroli i planowania oraz
prowadzenie ulepsze TCO.
Najwaniejszym składnikiem metodyki TCO Gartnera jest model klasyfikacji kosztów, zawierajcy bogat list kategorii obejmujc:
1. koszty bezporednie – mona je pozna, studiujc typowy budet informatyczny firmy.
Obejmuj one pi głównych klas kosztów i przy typowym rozkładzie kosztów posiadania
informatyki w przedsibiorstwie wynosz nieco ponad 50% TCO. Owe klasy kosztów bezporednich to:
• sprzt i oprogramowanie (rodki trwałe): wydatki kapitałowe i opłaty leasingowe
na zakup i uzupełnienie sprztu komputerowego, pomocniczego i sieciowego oraz
wszelkich rodzajów oprogramowania;
• zarzdzanie systemem: wydatki i robocizna zwizane z obsług sieci, systemów,
zarzdzaniem zasobami, w tym take outsourcing;
• wsparcie: robocizna zwizana z prac działów wsparcia, szkoleniami, obsług zamówie i podróy;
• rozwój: koszty projektowania i tworzenia, testowania i dokumentowania nowych
aplikacji oraz modyfikowania i pielgnowania istniejcych;
• telekomunikacja: koszty połcze telefonicznych, dostpu do Internetu, itp.
2. koszty porednie – s to te koszty, które nie s tradycyjnie ujmowane w budetach wydatków zwizanych z uytkowaniem systemów informatycznych. W modelu TCO Gartnera zalicza si do nich:
• koszty uytkownika kocowego, które obejmuj koszty "samoobsługi" i wzajemnej
pomocy (z pominiciem administratorów systemów i serwisu), samokształcenie oraz
pisanie własnych programów przez uytkowników (np. oprogramowanie arkuszy
kalkulacyjnych, skrypty, raporty, itp.);
• koszty przestojów, które dotycz utraty produktywnoci na skutek planowanych
i nieplanowanych przestojów konserwacyjnych, niedostpnoci zasobów, awarii, itp.
Koszty porednie stanowi swoist miar skutecznoci przyjtych rozwiza informatycznych. Praktyka pokazuje, e zawsze stanowi one znaczny udział w TCO – przy typowym rozkładzie kosztów posiadania informatyki w przedsibiorstwie koszty porednie wynosz niemal 50%.
Niestety, pomiar kosztów porednich jest zadaniem złoonym i pracochłonnym, co sprawia, e w
wikszoci przedsibiorstw koszty te nie s identyfikowane, szacowane i na bieco kontrolowane.
Metodyka zaproponowana przez Gartner Group składa si z czterech wykonywanych cyklicznie kroków, które powinny udzieli odpowiedzi na najistotniejsze z punktu widzenia zarzdzania
informatyk pytania:
1. W jakim miejscu obecnie znajduje si analizowane przedsibiorstwo?
Podstaw do udzielenia odpowiedzi na to pytanie jest okrelenie obecnego stanu wydatków
zwizanych z TCO. Mona to zrobi rejestrujc szczegółowo koszty we wszystkich kategoriach
143
Agnieszka Stus
Wybrane metody oceny efektów inwestycji w IT
opisanych w modelu kosztów.
2. Jakie jest miejsce przedsibiorstwa w zestawieniu z innymi?
Porównujc profil firmy ze rednimi profilami w brany mona uzyska odpowied na pytanie, w których obszarach przedsibiorstwo jest lepsze, a w których gorsze od przecitnej firmy
podobnej do analizowanej i posiadajcej podobne systemy.
3. Dokd przedsibiorstwo moe zmierza?
Wynik poprzedniego kroku pokazuje drog do ulepsze. Mona je osign wieloma sposobami: poprzez zmian technologii, procesów organizacyjnych, czy praktyk zarzdzania. Korzystajc z tych zalece opracowuje si róne scenariusze poprawy, z których jeden moe sta si
rzeczywistym planem ulepsze.
4. Czy realizacja planu ulepsze jest prawidłowa?
Krok ten ma charakter kontrolny – sprawdza si w nim, czy realizowany plan prowadzi do
spodziewanych zmian profilu kosztów.
Metodyka TCO, stanowica sposób pomiaru i symulacji wpływu technologii informatycznej
na koszty bezporednie i porednie jej wykorzystania, moe sta si składnikiem rachunku ekonomicznego przy planowaniu kadej nowej inwestycji informatycznej. Bierze si w niej pod
uwag nie tylko korzyci funkcjonalne i krótkoterminowe, lecz dostrzega ich koszty w całym
cyklu ycia systemu.
4. Metoda 5 filarów20
Metoda 5 filarów Marphy’ego reprezentuje kategori ocen jakociowych. Jest ona uwspółczenion wersj Ekonomiki Informacji. Podobnie jak ta ostatnia i inne metody z tej kategorii, ma ona
charakter wzgldny, co oznacza, e cz miar ustalana jest poprzez przyporzdkowanie im wagi
uzgodnionej przez uczestników procesu oceny.
Metoda 5 filarów dokonuje oceny wartoci przedsiwzicia informatycznego w 5 kategoriach
– filarach:
1. dopasowania do strategii – w którym oceniany jest wpływ przedsiwzicia informatycznego na zdolno organizacji do realizacji celów strategicznych,
2. wpływu na procesy gospodarcze – w którym ocenie podlega potencjał technologii informatycznej jako katalizatora zmian organizacyjnych (reorganizacji procesów),
3. architektury – gdzie oceniana jest zgodno technologiczna nowego rozwizania ze standardami istniejcymi w organizacji,
4. bezporedniego zwrotu – podejmujcego ocen finansowej stopy zwrotu z projektu, opartej
na tradycyjnych miarach oraz biorcej pod uwag bezporednie korzyci i koszty,
5. ryzyka – w którym to filarze ocenie podlegaj zagroenia w realizacji zamierzonych celów
przedsiwzicia informatycznego.
Pierwszym krokiem metodyki jest nadanie poszczególnym filarom ustalonych wag, zgodnie
z panujcym w danej organizacji systemem wartoci. Suma wag jest z góry ustalona i musi wynosi 10 lub 100. Oznacza to, e zwikszenie wagi jednego z filarów musi si wiza ze zmniejszeniem wag jednego lub kilku pozostałych.
Kolejnym krokiem w metodyce T. Muphy’ego jest rozbicie owych 5 wymienionych powyej
filarów na bardziej szczegółowe kryteria oceny, dopasowane do celów, jakie organizacja pragnie
20
Opis metody 5 filarów opracowany został w oparciu o: P. Lech, op. cit. s. 112-114 oraz T.Marphy, Achieving Business
Value from Technology – A Practical Guide for Today’s Executive, John Wiley & Sons INC. Hoboken, NJ, 2002
144
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ
Seria: Studia i Materiały, nr 29, 2010
osign. Przedsiwzicie informatyczne podlega nastpnie ocenie pod wzgldem wypełniania
tych kryteriów. Osoby oceniajce rozwizanie nadaj mu rangi w zakresie 0–10, gdzie 0 oznacza
brak wypełnienia kryterium przez oceniane przedsiwzicie informatyczne, natomiast 10 oznacza
idealne spełnienie danego kryterium. rednia arytmetyczna z rang kryteriów składajcych si na
dany filar opisuje ocen rozwizania w tym filarze. Z kolei poprzez pomnoenie tej urednionej
oceny przez ustalon wczeniej wag danego filaru, otrzymuj si ostateczn miar wartoci
projektu w zakresie np. 0–100. Według autora nie ma jednoznacznej interpretacji tak ustalonego
wyniku, jednak z duym prawdopodobiestwem mona załoy, i projekty z miar 0–25 nadaj
si do bezwarunkowego odrzucenia, a te z miar powyej 76% do natychmiastowej akceptacji.
Projekty z miarami 26–75% wymagaj zmian bd dodatkowej analizy w celu podjcia ostatecznej decyzji o ich zaakceptowaniu bd odrzuceniu.
Zalet metody 5 filarów jest niewtpliwie całociowe podejcie do oceny inwestycji w IT oraz
umoliwienie elastycznego, samodzielnego tworzenia kryteriów jej oceny przez oceniajcych.
Dziki temu, inwestycja w IT oceniana jest przez kad organizacj inaczej w zalenoci od
przyjtych priorytetów, które to ukryte s w wartociach wag.
Jako wada metody wymieniana jest jej dua uznaniowo wynikajca z arbitralnego przypisywania wag poszczególnym kryteriom przez osoby oceniajce projekt.
5. Metoda opcji rzeczywistych21
Metody oceny efektów inwestycji w IT z kategorii probabilistycznych, do których naley metoda opcji rzeczywistych, opieraj si na załoeniu, e grupa ekspertów dokonujcych oceny
przedsiwzicia informatycznego posiada dostateczny zasób wiedzy o prowadzeniu podobnych
inwestycji i w zwizku z tym, na podstawie analizy specyfiki danego przedsiwzicia oraz otoczenia, w jakim jest ono realizowane, bdzie w stanie okreli subiektywne prawdopodobiestwa
zdarze, takich jak wykonanie przedsiwzicia w terminie, zgodnie z budetem, zgodnie ze
specyfikacj czy te wystpienia i wartoci kosztów i korzyci, zwizanych z jego wdroeniem.
Metoda opcji rzeczywistych wywodzi si z Teorii Opcji zajmujcej si wycen opcji na rynkach finansowych i bazuje na anologii pomidzy tymi opcjami finansowymi a rzeczywistymi.
Opcja finansowa jest instrumentem finansowym, który daje jego posiadaczowi prawo (ale nie
obowizek) do wykupu (call) lub sprzeday (put) okrelonej liczby akcji (lub ogólniej mówic
innego instrumentu finansowego zwanego pierwotnym) po okrelonej cenie (zwanej cen wykonania) i w ustalonym okresie.
Teoria Opcji Rzeczywistych przenosi metodyk wyceny opcji finansowych na inwestycje
w aktywa niefinansowe, w tym inwestycje w IT.
Z zakupem opcji rzeczywistej firma moe mie do czynienia zakładajc, e aktualnie poczynione nakłady na inwestycj w IT otwieraj drog do nowych, potencjalnie zyskownych inwestycji
w przyszłoci. Nakłady na biec inwestycj zawieraj w sobie cen opcji rzeczywistej, czyli
premi. Odpowiednikiem ceny biecej akcji jest zaktualizowana warto zwrotu z przyszłej
inwestycji, a ceny wykonania – wielko wymaganych na ni nakładów. Firma moe podj
decyzj o wykonaniu opcji rzeczywistej wtedy, gdy warto zwrotu z przyszłej inwestycji przewyszy jej nakłady.
21
Opis metody opcji rzeczywistych opracowany został w oparciu o: P. Lech, op. cit. s. 81-91, J. CypryjaĔski, op. cit. s. 195205, R. Kumar, Understanding the Value of Information Technology Enabled Responsiveness. „EJISE” 2001, VOL 1/1,
pozyskane ze Ĩródeł internetowych, http://www.ejise.com/volume-1/volume1-issue1/issue1-art1.htm
145
Agnieszka Stus
Wybrane metody oceny efektów inwestycji w IT
W literaturze22 wymieniane s cztery powszechnie stosowane i istotne opcje rzeczywiste:
1. Opcja kontynuacji programu inwestycyjnego w wypadku powodzenia przedsiwzicia
wstpnego. Przedsiwzicia podjte dzisiaj mog zaowocowa nowymi moliwociami inwestycyjnymi w przyszłoci (opcja call), Jako przykład poda mona tu inwestycje
w infrastruktur informatyczn.
2. Opcja zaniechania przedsiwzicia. Opcja zaniechania dalszej realizacji przedsiwzicia
w celu zabezpieczenia przed porak. Jest to opcja typu put, w której cen wykonania opcji
sprzeday jest warto sprzeday aktywów wykorzystywanych w przedsiwziciu (ewentualnie znalezienia im bardziej wartociowego przeznaczenia).
3. Opcja oczekiwania i gromadzenia dodatkowych informacji przed podjciem inwestycji.
Wyczekiwanie jest jednoznaczne z posiadaniem opcji call na realizacj przedsiwzicia inwestycyjnego. Odłoenie momentu rozpoczcia przedsiwzicia o dodatniej wartoci zaktualizowanej netto (zachowanie opcji kupna) moe mie korzystny wpływ na jej opłacalno.
4. Opcja zmiany profilu działalnoci lub metod produkcji stosowanych przez przedsibiorstwo. Za przykład posłuy tu mog informatyczne systemy zarzdzania produkcj, które
umoliwiaj przedsibiorstwom osignicie elastycznoci działania zaplecza produkcyjnego.
Procedur postpowania przy ocenie przedsiwzicia informatycznego z wykorzystaniem metody opcji rzeczywistych przedstawi mona w kilku krokach:
• identyfikacja opcji w projekcie – czy s, a jeli tak, to jakiego rodzaju
• przeprowadzenie wyceny projektu metodami dyskontowymi – np. NPV
• przeprowadzenie wyceny opcji, przy wykorzystaniu jednego z modeli wyceny opcji finansowych np. dwumianowego Coxa – Rubinsteina, Blacka-Scholesa, Margrabe’a.
• zweryfikowanie ocen otrzymanych metodami dyskontowymi o warto opcji (czyli obliczenie np. rozszerzonego NPV).
Metoda opcji rzeczywistych stanowi rozszerzenie tradycyjnej analizy rentownoci. Charakteryzuje si jednak znacznym skomplikowaniem i koncentruje si na wyraonym finansowo efekcie
przedsiwzicia informatycznego. Nie posiada natomiast specyficznych dla projektów informatycznych technik szacowania kosztów i korzyci.
6. Metametoda oceny inwestycji informatycznych Barbary Farbey, Franka Landa i Davida
Targetta23
Metametody oceny inwestycji informatycznych s prób zaradzenia sytuacji braku jednej
uniwersalnej metody oceny inwestycji w IT poprzez wskazanie procedury doboru metody oceny
adekwatnej do specyfiki danego przedsiwzicia.
Teoretyczn podstaw metametod jest zastosowanie do oceny inwestycji informatycznych
podejcia sytuacyjnego wywodzcego si z teorii zarzdzania. Griffin24 sytuacyjnym nazywa takie
22
R.A. Brealey, S.C. Myers, Podstawy finansów przedsiĊbiorstw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 835
i in.
23
Opis metametody opracowany został na podstawie: J. CypryjaĔski, Metametody Oceny efektywnoĞci inwestycji informatycznych,
Akademia
Ekonomiczna,
Katowice
2007,
pozyskane
ze
Ĩródeł
internetowych,
http://www.swo.ae.katowice.pl/_pdf/108.pdf.
24
R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1996.
146
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ
Seria: Studia i Materiały, nr 29, 2010
podejcie do problemu, w którym nie poszukuje si uniwersalnych reguł, lecz kładzie nacisk na
analiz funkcjonowania organizacji w konkretnych warunkach presji i moliwoci istniejcych
w organizacji i jej otoczeniu.
Sytuacyjne rozwizanie problemu oceny inwestycji informatycznych mona zrealizowa poprzez:
• sprecyzowanie przedmiotu, podmiotu oraz celu i czasu trwania przedsiwzicia;
• sprecyzowanie wymaga, jakim ocena przedsiwzicia powinna sprosta, aby by przydatn w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych;
• okrelenie warunków, w których ocena bdzie dokonywana;
• okrelenie cech metod, które to cechy wska w jakich okolicznociach mog by one zastosowane z najlepszym skutkiem;
• wybór metody na podstawie jej cech do sprecyzowanych wymaga i warunków oceny.
Procedura doboru metod oceny opracowana przez Farbey, Landa i Targetta uznawana jest za
klasyczny przykład metametody oceny inwestycji informatycznych.
W pierwszym etapie procedury, dokonywana jest specyfikacja oceny a take samej inwestycji
informatycznej i organizacji podejmujcej t inwestycj. Branych jest tu pod uwag pi grup
czynników, które autorzy sformułowali na podstawie własnych bada empirycznych. S nimi:
• rola, jak ma spełni ocena inwestycji – zgodnie z uwagami twórców, zalee ona bdzie od
etapu procesu inwestycyjnego, na którym ocena jest dokonywana (np. etap wymaga, specyfikacji), gdy na kadym z nich stawiane s róne pytania, na które ocena ma udzieli
odpowiedzi;
• rodowisko decyzyjne, w którym ocena bdzie dokonywana – opisane ma zosta ono poprzez udzielenie odpowiedzi na pytania typu: czy proces decyzyjny jest taki jak dla wszystkich projektów realizowanych w organizacji czy te jest to proces nietypowy, czy spodziewane korzyci s łatwo mierzalne (ilociowe), czy te moe przewaaj korzyci jakociowe, które mona wyrazi jedynie w skalach słabszych oraz jak wane jest, aby korzyci
i koszty wyraone były ilociowo, czy uzasadnione jest uycie zaawansowanych metod
oceny czy te naley ograniczy si do metod prostych;
• cechy systemu informatycznego bdcego przedmiotem inwestycji – okrelany jest tu rodzaj systemu w skali od 1 do 10, gdzie 1 oznacza specyficzn aplikacj a 10 infrastruktur
informatyczn organizacji wykorzystywan przez róne aplikacje z rónych działów przedsibiorstwa. Skal od 1 do 10 autorzy wykorzystuj równie do wyraenia roli systemu
w organizacji, przy czym 1 oznacza rol wspomagajc za 10 – kluczow;
• cechy charakterystyczne organizacji rozwaajcej inwestycj – brana jest tu pod uwag sytuacja przedsibiorstwa na tle konkurencji oraz sytuacja całej brany. I tutaj zastosowane
zostały skale od 1 do 10, gdzie 1 oznacza odpowiednio: wdroenie systemu na wzór wykorzystywanych przez konkurencj lub stabiln sytuacj brany za 10 – lidera we wdraaniu
innowacyjnych rozwiza informatycznych lub niestabiln sytuacj w brany
• zalenoci przyczynowo – skutkowe wystpujce pomidzy inwestycj w IT a efektami jakie przyniesie ona organizacji – naley sklasyfikowa je według dwóch kategorii: bezporednie i porednie oraz pewne i niepewne.
Na podstawie tak dokonanej specyfikacji tworzona jest zbiorcza macierz, której wiersze okrelaj rol, jak IT odgrywa w organizacji. Moe ona by konserwatywna bd radykalna. Kolumny macierzy okrelaj ograniczenia podejmowania decyzji i dokładno procesu oceny. Mog one
147
Agnieszka Stus
Wybrane metody oceny efektów inwestycji w IT
by precyzyjnie okrelone lub rozmyte.
Pierwszy etap koczy si umiejscowieniem inwestycji w odpowiednim miejscu macierzy
(rys.1a.).
Celem drugiego etapu procedury doboru metody oceny jest dokonanie klasyfikacji dostpnych
metod oceny przy wykorzystaniu macierzy zbiorczej z poprzedniego kroku procedury. W efekcie
powstaje kolejna macierz, w której metody zostaj przypisane do jednego z jej czterech kwadratów (rys. 1b.).
Procedur wieczy etap doboru metody oceny polegajcy na porównaniu obu zaprezentowanych macierzy i wybraniu metody umiejscowionej w obszarze odpowiadajcym umiejscowieniu
specyfiki oceny.
Rys. 1. Macierz zbiorcza przedstawiająca specyfikĊ dokonywanej oceny (a) oraz efekt kroku
drugiego: macierz prezentująca specyfikĊ metod (b).
Uyte skróty: BV – wartoci graniczne, CBA – analiza kosztów-korzyci, CSF – krytyczne
czynniki sukcesu, EM – metody eksperymentalne (prototypowanie, symulacja, gry decyzyjne), IE
– information economics, MOMC – multi-objective, multi-criteria, ROI – zwrot z inwestycji,
ROM – return on management, VA – value analysis.
ródło: J. Cypryjaski, Metametody Oceny efektywnoĞci inwestycji informatycznych, Akademia
Ekonomiczna, Katowice 2007
Procedura doboru metod oceny Farbey, Landa i Targetta nie ma zbyt duego znaczenia dla
praktyki, gdy uzyskiwany zakres moliwych do wykorzystania metod jest mało precyzyjny.
Jednake ma ona due znaczenie dla rozwoju prac teoretycznych, wynikajce z faktu, e jako
pierwsza stosuje ona podejcie sytuacyjne w tak pełnej formie.
148
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ
Seria: Studia i Materiały, nr 29, 2010
7. Podsumowanie
Wykorzystanie moliwoci oferowanych przez system informatyczny stanowi warunek konieczny podjcia inwestycji w IT. Nie gwarantuje jednak, e inwestycja ta bdzie przedsiwziciem opłacalnym z ekonomicznego punktu widzenia. Potwierdzenia takiego przypuszczenia moe
udzieli jedynie analiza opłacalnoci. I cho owa procedura w przypadku przedsiwzi informatycznych napotyka w praktyce trudnoci wynikajce z faktu, e korzyci zwizane z wprowadzeniem systemu informatycznego s bardzo skomplikowane do oszacowania, powinna zosta przeprowadzona. Mimo wspomnianych trudnoci, zaprezentowane modele mierzenia efektów inwestycji w IT okazuj si by na tyle skutecznym narzdziem ekonomicznej oceny inwestycji informatycznych, e wykorzystuje si je na wiecie coraz powszechniej. Warto wic podobn praktyk
wprowadzi równie w naszym kraju.
Bibliografia
[1] Brealey R.A., Myers S.C., Podstawy finansów przedsiĊbiorstw, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1999, s. 835 i in.
[2] Byzia T., TCO czyli zarzdzanie kosztami posiadania informatyki, Raport Infovide Sp.
z o.o., 2001.
[3] Cypryjaski J., Metametody oceny efektywnoĞci inwestycji informatycznych, Akademia
Ekonomiczna,
Katowice
2007,
pozyskane
ze
ródeł
internetowych,
http://www.swo.ae.katowice.pl/_pdf/108.pdf.
[4] Cypryjaski J., Metodyczne podstawy ekonomicznej oceny inwestycji informatycznych
przedsibiorstw, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytety Szczeciskiego, Szczecin 2007.
[5] Czarnacka – Chrobot B., WartoĞü informatycznych przedsiĊwziĊü projektowych, „Zeszyt nr
10 Roczników Kolegium Analiz Ekonomicznych SGH”, Warszawa 2002.
[6] Farbey B., Land F., Targett D., Evaluating Investment in IT, „Journal of Information Technology” 1992, Vol. 7, No 2.
[7] Farbey B., Land F., Targett D., Evaluating Investments in IT: Finding a Framework, w:
Willcocks L., Lester S., Beyond the IT Productivity Paradox: Assessment Issues, John
Wiley & Sons, Chichester 1999.
[8] Farbey B., Land F., Targett D., How to Assess Your IT Investment, Butterworth Heinemann,
Oxfrod 1993.
[9] Frczkowski K., Zarzdzanie projektem informatycznym. Projekty w rodowisku wirtualnym. Czynniki sukcesu i niepowodze projektów, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej Wrocław 2003.
[10] Gawron H., Ocena efektywnoĞci Inwestycji, Wyd. AE, Pozna 1997.
[11] Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1996.
[12] Kaplan R.S., Norton D.P., Strategiczna Karta Wyników, PWN, Warszawa 2001.
[13] Kisielnicki J., Sroka H., Systemy informatyczne biznesu, PLACET, Warszawa 2005.
[14] Kolbusz E., Nowakowski A., Informatyka w zarządzaniu: metody i systemy, Wydawnictwo
Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 1999.
[15] Kumar R., Understanding the Value of Information Technology Enabled Responsiveness,
“EJISE”
2001,
VOL
1/1,
pozyskane
ze
ródeł
internetowych:
149
Agnieszka Stus
Wybrane metody oceny efektów inwestycji w IT
http://www.ejise.com/volume-1/volume1-issue1/issue1-art1.htm.
[16] Lech P., Metodyka ekonomicznej oceny przedsiwzi informatycznych wspomagajcych
zarzdzanie organizacj, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask 2007.
[17] Lotko A., Ocena ekonomicznej efektywnoci inwestycji w systemy informatyczne typu
help-desk, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 2002.
[18] Marphy T., Achieving Business Value from Technology – A Practical Guide for Today’s
Executive, John Wiley & Sons INC. Hoboken, NJ, 2002.
[19] Mayor T., A Guide to IT Value Methodologies “CIO”, 2002, pozyskane ze ródeł internetowych: http://www.cio.com/article/31209/A_Guide_to_IT_Value_Methodologies.
[20] Niedwiedziski M., Ocena zamierze informatycznych przedsibiorstwa, Acta Univesitatis Lodziensis, Wydawnictwo UŁ, Łód 1989.
[21] Oleski J., Ekonomika informacji, PWE, Warszawa 2003.
[22] Orzechowski R., Dopasowanie IT – biznes „Kwartalnik Nauk o Przedsibiorstwie”, 2007/2
[23] Ostrowska E., Ryzyko projektów inwestycyjnych, PWE, Warszawa 2002.
[24] Pakowska M., Zarzdzanie zasobami informatycznymi, Centrum Doradztwa i Informacji
Difin sp. z o.o., Warszawa 2001.
[25] Peters G., Evaluating your Computer Investment Strategy „Journal of Information Technology”, Vol.3, No 3, 1988, s. 178–188.
[26] Raport OECD, OECD Information Technology Outlook 2008, wyd. OECD 2008 pozyskane
ze
ródeł
internetowych:
http://www.oecd.org/document/20/0,3343,en_2649_33
757_41892820_1_1_1_1,00.html.
[27] Raport, CHAOS Summary 2009, The Standish Group International, Inc., 2009, pozyskane
ze ródeł internetowych: http://www1.standishgroup.com/newsroom/chaos_2009.php.
[28] Raport, IT Spending 2010, Gartner, Inc., 2009.
[29] Rogowski W., Rachunek efektywnoci przedsiwzi inwestycyjnych, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004.
[30] Strassmann P.A., Will Big Spending on Computers Guarantee Profitability?, Datamation
1997, Feb.
[31] Sward D.S. Measuring the Business Value of Information Technology, Intel Corporation,
2006.
[32] Syska E., ROI w czasach kryzysu „CIO Magazyn Dyrektorów IT”, 06/2009.
[33] Szyjewski Z., Metodyki zarzdzania projektami informatycznymi, PLACET, Warszawa
2004.
[34] Van der Zee H., Measuring the Value of Information Technology, Idea Group Publishing,
Harshey, Pa. 2002.
150
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ
Seria: Studia i Materiały, nr 29, 2010
A REVIEW OF METHODS OF IT INVESTMENTS EVALUATION
Summary
A significant amount of attention has been placed on IT evaluation within the literature over the years and much has been written. In this paper I present one of many
classifications of evaluation approaches and review four strategies of how to perform
evaluation of investments in IT: TCO method, Marphy’s 5 pillars method, Real Options
Methods and one meta-methodology by Farbey, Land and Targett. I find that while the
literature states the importance and objectives of IT investment evaluation, not many
companies are using any assessment method in practice.
Keywords: IT investments evaluation, TCO method, Marphy’s 5 pillars method, Real Options
Methods, meta-methodology by Farbey, Land and Targett
Agnieszka Stus
Katedra Informatyki Ekonomicznej
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny
Uniwersytet Łódzki
e-mail: [email protected]