docDocument 108489
download 
Reklamacja Transkrypt
Document 108489
Projekt „Gen Wolności – Gen Różnorodności” to szereg działań skupionych wokół wyznaczników nowoczesnego obywatelskiego patriotyzmu: szacunku dla języka, tradycji i obyczajów oraz różnorodności lokalnej związanej z pojęciem „małej ojczyzny”. Projekt powstał w ramach kampanii społecznoedukacyjnej „Mam Gen Wolności”, która wystartowała w grudniu 2011 roku. Jej celem jest angażowanie Polaków w akcje społeczne, promowanie aktywnych postaw patriotycznych, a także przybliżanie uczniom i młodzieży ważnych wydarzeń historycznych. Twórcy kampanii, poprzez dobór różnych, niestandardowych środków przekazu, chcą pokazać, że historia Polski jest skarbnicą, z której możemy czerpać wiedzę i inspirację. Program ma stanowić punkt wyjściowy do dyskusji nad naszym unikalnym dziedzictwem narodowym, które otrzymaliśmy w spadku od poprzednich pokoleń Polaków. Hasło „wolność” jest spoiwem całej kampanii. „Mam Gen Wolności” to wieloletni projekt, którego ważną częścią jest opracowywanie materiałów edukacyjnych. Wszystkie dotychczasowe publikacje, w tym także scenariusz zajęć związanych z mapą gwar i dialektów, można bezpłatnie pobrać z oficjalnej strony www.genwolnosci.pl (Zakładka: Publikacje). Niniejsza mapa powstała w ramach obchodów Roku Kolberga 2014, ustanowionego przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z okazji przypadającej 200. rocznicy urodzin Oskara Kolberga. Ten wybitny polski etnograf i folklorysta jako pierwszy zebrał i usystematyzował rodzimą kulturę ludową z całego terytorium dawnej Rzeczypospolitej, zostawiając po sobie monumentalne dzieło „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce” oraz ogromne archiwum rękopiśmienne. Dorobek naukowy Oskara Kolberga, który ocalił od zapomnienia m.in. około 12 tysięcy pieśni, 1250 podań, 670 bajek czy 2700 przysłów, jest bezcennym materiałem do badań i stanowi źródło inspiracji dla przedstawicieli nauki i sztuki polskiej. Jest także ewenementem na skalę dziewiętnastowiecznej Europy, gdyż żaden inny naród ze starego kontynentu nie może poszczycić się tak bogatą dokumentacją kultury tradycyjnej, zwłaszcza z zakresu muzyki ludowej. ROK KOLBERGA 2014 Oskar Kolberg (ur. 22 lutego 1814 w Przysusze, zm. 3 czerwca 1890 w Krakowie) wybitny polski etnograf i folklorysta. GWARA TO TAKA ODMIANA JĘZYKA, KTÓRĄ POSŁUGUJĄ SIĘ GŁÓWNIE NAJSTARSI MIESZKAŃCY JEDNEJ, KILKU LUB WIELU WSI. GWARY TWORZĄ Z KOLEI DIALEKTY, KTÓRE SĄ ODMIANAMI JĘZYKA CHARAKTERYSTYCZNYMI DLA JAKIEGOŚ OBSZARU. NA TERYTORIUM POLSKI WYRÓŻNIAMY CZTERY DIALEKTY: MAZOWIECKI, MAŁOPOLSKI, ŚLĄSKI I WIELKOPOLSKI. Dialekty te są bardzo stare ito na ich podstawie powstał współczesny język polski. Różnią się one od siebie nawzajem iod języka, którym posługujecie się między sobą. PAMIĘTAJCIE JEDNAK: GWARA I DIALEKT TO JĘZYK INNY, ALE NIE GORSZY CZY NIEPOPRAWNY. NIE MOŻNA SIĘ Z NIEGO WYŚMIEWAĆ. JEST BARDZO WAŻNYM ELEMENTEM NASZEJ KULTURY, TRADYCJI I DZIEDZICTWA. Badaniem gwar idialektów zajmuje się nauka zwana dialektologią. Jest to jedna zdziedzin językoznawstwa. Za ojca polskiej dialektologii uważa się Kazimierza Nitscha, żyjącego wlatach 1874-1958. To on dokonał podziału na cztery dialekty polskie. Podstawą tego podziału stały się przede wszystkim różne sposoby wymowy poszczególnych głosek (czyli fakty fonetyczne), anie odmiany wyrazów (fakty fleksyjne) czy też różnice wsłownictwie na poszczególnych obszarach (te możecie obejrzeć na mapie). Kazimierz Nitsch każdego lata wsiadał na swój rower izaopatrzony wnotes iołówek ruszał wPolskę, aby zapisywać opowieści najstarszych mieszkańców wsi. Wsłuchiwał się wich mowę iskrupulatnie notował wszystko, co słyszał. Dzięki niemu wiemy dziś, jakim językiem posługiwali się nasi pradziadkowie – możemy więc badać, jak gwary idialekty zmieniały się na przestrzeni wieków. Współczesny dialektolog nie musi już korzystać zołówka inotesu. Na wieś wyrusza zaopatrzony wdyktafon, mikrofon ikamerę, dzięki czemu język mieszkańców wsi może już nie tylko spisywać, lecz także nagrywać. Wszystko to po to, aby zbadać gopotem jak najdokładniej. DIALEKT MAZOWIECKI Najważniejszą cechą dialektu mazowieckiego jest tak zwane mazurzenie. Polega ono nawymowie głosek, które zapisujemy za pomocą znaków cz, ż, sz jako c, z, s. Oznacza to, że na mazowieckich wsiach usłyszeć możemy, „ze ktoś się ucył wskole seść lat”. Inną cechą, która charakteryzuje ten obszar, jest wymowa nieudźwięczniająca ostatniej spółgłoski pierwszego wyrazu w połączeniach wyrazów: kot Ali, pies mamy, wós rusza. Mazowsze to teren wewnętrznie zróżnicowany, możemy usłyszeć tu gwary następujących obszarów: Mazowsza bliższego, Mazowsza dalszego, Łowickiego, Podlasia, Suwalszczyzny, Mazur, Warmii, Ostródzkiego i Lubawskiego. Mieszkańcy każdego ztych obszarów mówią trochę inaczej, na przykład na Kurpiach najlepszy przyjaciel człowieka to psies, wodę nosi się w ziadrze, aśnieg jest koloru bziałego. Na Podlasiu nie idzie się do lasu, tylko do l’asu, gdyż wgwarach podlaskich głoskę l wymawia się miękko. Na Mazowszu kwitną natomiast lypy, ana ich gałęziach rosną lyście, ponieważ na tym obszarze l zachowuje się zupełnie inaczej – staje się twarde. Twardnieje tam też miękkie m’, dlatego machać można tam rękamy inogamy. Różnice te nie są oczywiście na tyle duże, żeby uniemożliwiały porozumiewanie się zmieszkańcami innych obszarów Polski. Język ogólnopolski, czyli ten, którym posługujemy się dziś wszkole, sklepie czy urzędzie, powstał na podstawie dialektów. Był to proces bardzo długi itrwał mniej więcej od XIII do XVI wieku. Kiedy to się działo, Mazowsze nie było tak silnie związane zpozostałymi ziemiami polskimi, jak na przykład Wielkopolska czy Małopolska, dlatego też dialekt mazowiecki zaczął wpływać na język ogólnopolski znacznie później – po wieku XVI, czyli po przeniesieniu stolicy Polski do Warszawy.Z tego powodu niektóre cechy dialektu mazowieckiego, które dziś nie budzą naszych wątpliwości itraktowane są jako poprawne, dawniej postrzegano jako formy niepożądane wjęzyku. Jak powiecie dziś na dziecko kury? Kurczę czy kurczak? Zapewne itak, itak. Dawniej formę kurczak można było usłyszeć głównie na Mazowszu, ponieważ przyrostek (czyli cząstka językowa tworząca nowe wyrazy) -ak charakterystyczny był tylko dla dialektu mazowieckiego, winnych dialektach na dziecko kury mówiono kurczę. Obszar dialektu mazowieckiego zróżnicowany jest nie tylko geograficznie, lecz także socjologicznie – to znaczy ze względu na zawód istan społeczny osób, które się nim posługiwały. Przez wieki na Mazowszu iPodlasiu mieszkało bardzo wielu przedstawicieli biednej szlachty, która sposobem życia nie różniła się znacznie od chłopów – podobnie, jak oni pracowała na roli iuprawiała ziemię. To, co różnicowało szlachtę ichłopów tych obszarów, to herb ijęzyk. Do dziś widać różnice między gwarami, które usłyszeć możemy wtzw. wsiach chłopskich agwarami, którymi posługują się mieszkańcy wsi szlacheckich. Co ciekawe, więcej cech dawnych gwar przechowują potomkowie historycznej szlachty. Słowniczek wyrazów i zwrotów: DIALEKT MAZOWIECKI gardy – wybredny, pyszny jecy – człowiek odużym apetycie kiziak – źrebak muc, mucyk, mucek – pies oberwaniec – obdartus siuchna – owca ŁOWICKIE – Uburdaj sie, Janek, posiniało, pluta idzie. [Ubierz się ciepło, Janku, zachmurzyło się, idzie słota.] famielijant – kuzyn gacoperz – nietoperz gapa – wrona piejok – kogut pierzciń – pierścionek MAZOWSZE BLIŻSZE brodawka – kurzajka dychać – kasłać dychawa – człowiek kaszlący garnczek – garnuszek gluty – sople ino – tylko klapki – obuwie zdrewnianą podeszwą bez pięt kraszanki – pisanki kubłecek – wiaderko kulasy – nogi krowy ikonia kum – 1. ojciec chrzestny, 2. sąsiad kuma – 1. matka chrzestna, 2. sąsiadka latoś – tego roku obuć sia – założyć buty odciń – odsunąć się ościsz – szeroko plajta – błoto rajcować – rozmawiać salinówka – chustka na głowę sucherdok – szczupła osoba unegdaj – wczoraj wałkoń – człowiek leniwy wiela – ile MAZOWSZE DALSZE bełk – brzuch chera – choroba KURPIE – Co wskole robziliśta? [Co robiliście wszkole?] – Robzilim ksiotki zbzibułki ikurki. [Robiliśmy kwiatki zbibułki ipisanki.] gulka – indyczka gżegżółka – biedronka krużyk – garnuszek parzówka – pokrzywa pleta – plotkarz MAZURY baka – policzek buksi – spodnie kadłubek – naczynie, kubek popychał, popychel – łajdak, włóczęga szczupiel, szczupel – szczupak śpik – sen OSTRÓDZKIE I LUBAWSKIE brutka – narzeczona cop – warkocz cuk – pociąg deka – sufit dile – podłoga drikel – klamka ekiel – pokrywa na garnek fejn – ładny, czysty, grzeczny itp. fela – błąd, wada fertik – gotowy frejlinka – panienka glaska – szklanka grosek – dziadek groska – babka gurki – ogórki jaka – kaftan kana – dzbanek keta – łańcuch klejt – 1. suknia, 2. ubranie kluka – kura siedząca na jajkach kripa – żłób kuch – placek kwecze – jarzębina lepa – warga lont – wieś nudle – makaron odebrać się – sfotografować się pełen księżyc – pełnia plince – placki ziemniaczane plota – piec kuchenny potka – ojciec chrzestny pubrat – brat cioteczny pukiel – plecy pusiostra – siostra cioteczna puta – indyczka puton – indyk rebi – żebra rum – miejsce szpak – słonina sztrifle – 1. pończochy, 2. skarpety top – garnek trepi – schody wrobić – marynować zoga – piła SUWALSZCZYZNA – Ania, przydziesz ukołychać syneńka? [Ania, przyjdziesz ukołysać synka?] – Dziaduk przydzie ukołychać, bo ja słabowata. [Dziadek przyjdzie, ja źle się czuję.] akuratny – identyczny barasiek – baranek drużyna – rodzina fela – wada gały – oczy guziny – zabawa, potańcówka kołupać – dłubać kuzytać – łaskotać markotny – smutny pustota – pustka rękowyść – rękojeść stela – stąd zaperkotać – zdenerwować się zdolnowaty – zdolny WARMIA PODLASIE – Wiele stojo te szmurgafki? [Ile kosztują te sznurówki?] – Pozawczoraj pani dla mnie powiedz’ała, że trzydzies’c’agroszów. [Przedwczoraj pani mi powiedziała, że trzydzieści groszy.] – Musowo, ich kup. [Koniecznie je kup.] brateńko – brat chwost – ogon (psa) dziadulko – dziadek dziatulki – dzieci gleńda – maruda hałaśny – hałaśliwy kuryniec – kurnik poprzód – wcześniej studzienina – galareta trapka – szmatka koło – rower koszta – kiełbasa mniedzionka – agrafka obleka – ubranie richtik – rzeczywiście richtować – przygotować uma – babka DIALEKT MAŁOPOLSKI Wdialekcie małopolskim, podobnie jak wmazowieckim, usłyszeć możemy, „ze ktoś się dobrze ucy wskole”. Małopolska bowiem także mazurzy. Inaczej brzmią tam natomiast połączenia wyrazowe: od koleżanki na podwórku możemy usłyszeć „że kod Ali i piez mamy bawili się razem w ogrodzie”. Gwary dialektu małopolskiego różnią się od siebie, możemy wśród nich wyróżnić gwary: Małopolski środkowej, Krakowskiego, pogranicza mazowiecko-małopolskiego, Łęczyckiego i Sieradzkiego, Lubelszczyzny wschodniej i zachodniej oraz najbardziej wyraziste: gwary Pogórza i gwary Żywiecczyzny, Spiszu i Podhala. Oróżnicach między gwarami góralskimi iinnymi gwarami polskimi zdecydowało przede wszystkim geograficzne położenie tych terenów: górale żyli odgrodzeni górami, azatem trudno było im się komunikować zmieszkańcami innych obszarów Polski. To właśnie na Podhalu usłyszymy inny niż wnaszym języku akcent, który polega na silniejszym wypowiadaniu pewnych części wyrazu. Na Podhalu mocniej wypowiada się początek każdego słowa, dzięki czemu język górali ma inną melodię niż ten, którym posługują się inni mieszkańcy naszego kraju.Gwary podhalańskie różnią się od języka ogólnopolskiego również ztego powodu, że wpływał na nie język węgierski – węgierskiego pochodzenia jest na przykład wyraz juhas, tak charakterystyczny dla języka mieszkańców tego obszaru. Gwarę podhalańską często wykorzystuje się wksiążkach, anawet filmach, serialach czy reklamach. Jest bowiem bardzo wyrazista iwspółtworzy kulturę tego regionu. Ztego właśnie powodu twórcy (pisarze, reżyserzy, scenarzyści), tworząc postaci górali, pozwalają im mówić piękną góralską mową, której nie możemy usłyszeć nigdzie indziej. Sama Małopolska przez wiele wieków była główną dzielnicą państwa polskiego. WKrakowie rezydował król (znajdowała się tu stolica) oraz mieścił się najstarszy polski uniwersytet – Akademia Krakowska, która dziś nosi nazwę Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wszystko to sprawiło, że wiele cech, które były cechami charakterystycznymi dla dialektu małopolskiego, weszło do języka ogólnopolskiego. Między innymi ztego powodu mówimy, że „chłopiec stał ibał się poruszyć”, anie „stojał ibojał się poruszyć”, mimo że formy stojał ibojał to formy archaiczne imożna je było usłyszeć wdawnej Polsce. Nie przejęliśmy natomiast zdialektu małopolskiego mazurzenia oraz typowego dla gwar małopolskich przejścia głoski zapisywanej jako ch wk na końcu wyrazów. Wgwarach tego obszaru możemy na przykład usłyszeć mek zamiast mech, czy tyk zamiast tych. Słowniczek wyrazów i zwrotów: DIALEKT MAŁOPOLSKI LUBELSZCZYZNA WSCHODNIA – Kasia, wrzuć te rabe chusty do zolnika, bede żmykać. [Kasiu, wrzuć tę kolorową brudną bieliznę do naczynia, będę prać wręku.] ciuk – kij bodziak – oset całuszka – piętka chleba człowieczek – źrenica kłycek, kłyk – ząb loceć – biegać okorok – stara, zdarta miotła papry – łupież skorupka – talerz substelny – wątły, szczupły syrość – niepogoda szczaubina – szczelina ścil – sufi t raby – łaciaty reczka – gryka LUBELSZCZYZNA ZACHODNIA cuca – piesek cykutka – czkawka cyrgiel – wstążka grubka – piec kukowka – kukułka sumsiadka – sąsiadka worcyna – worek MAŁOPOLSKA ŚRODKOWA – Bez całe lato była spierka? [Przez całe lato był upał?] – Nie, czasem szła morszczyna. [Nie, czasem mżyło.] być na łosobnym gorcku – żywić się oddzielnie, anie zrodziną cacany – ładny, grzeczny (odziecku) chłopaszek – chłopiec chodzić po chałupkach / kuminkach –chodzić i plotkować cosik – coś cumelek – smoczek dla dziecka despetnik – łobuz duda – muzyk dziady, języny, ostrężyny – jeżyny dzisiok – dziś fruwok – obieżyświat galanty – elegancki jakusik – jakiś kociuba – pogrzebacz krajanki – zupa ziemniaczana kurzaja – złodziej kur (o człowieku lub jastrzębiu) którysik – któryś kworc, żeloz baba – silna kobieta łogawy – słaby (o człowieku, zwierzęciu) melunka – kiełbasa mielona mieć trzy badele na krzyż – mieć rzadkie włosy naksyć – nakruszyć pociorki – koraliki przerziodko – lusterko psiok – grzyb trujący tamok – tam ziabie łocka – niezapominajki ziórka – ziarna PODHALE – Bartuś, kup: grule ikapke mlyka, ino wartko. [Bartuś, kup: ziemniaki itrochę mleka, tylko szybko.] – Aka dutki? Zatyroł ja pularysek. [Agdzie są pieniądze? Zgubiłem gdzieś portfel.] – Kasik wdomie. [Gdzieś wdomu.] strzyżka – owca wetuła – koza watra – ognisko w polu wartki – szybki, prędki uboc – mała górka kierpce – góralskie buty fawesny – chory condrać sie – brudzić się POGRANICZE MAZOWIECKO-MAŁOPOLSKIE bober – bóbr brawa – brew kurp – zniszczony but niesyta, niedosytka – ćma panienka – źrenica śmiodanie – śniadanie tumpor – topór POGÓRZE arbata – herbata chrobok – robak jajocha – jajecznica jangrys – agrest jupa – płaszcz kóndek – odrobina łuczek – szczypiorek masny – tłusty piechota – fasola polica – kij powała – sufi t proszczak – prosię psota – drobny deszcz skarpny – człowiek wychudzony strugaczka – temperówka SIERADZKIE I ŁĘCZYCKIE bułka – bochenek chleba oraz niewielka ilość ciasta zostawiona do następnego wypieku galancie – dużo galanty – ładny, dobry, duży gomółka / gumółka – bryła sera kolibać – kołysać naród – duża grupa ludzi ruchaniec – placek drożdżowy przygotowywany na patelni skisły – skwaśniały ŻYWIECCZYZNA chusle – nogi derka – chusta gierka – dziewczyna pieczki – suszone owoce ruksok – plecak DIALEKT ŚLĄSKI Dialekt śląski obejmuje dość mały obszar naszego kraju. Można wyróżnić w nim gwary: Śląska północnego, Śląska środkowego i Śląska południowego. Zdarza się, że nawet w położonych blisko siebie wsiach czy miastach usłyszymy nieco inne słowa czy wyrażenia – jest to dialekt bardzo zróżnicowany. Wjego północnej części możemy usłyszeć mazurzenie (czyli wymowę typu capka, syja, zaba), nie ma go natomiast na południu. Wdialekcie śląskim możemy usłyszeć: kod Ali (gdy ktoś mówi okocie Ali) ipiez mamy (gdy ktoś mówi opsie mamy). Nieco inaczej niż wjęzyku ogólnopolskim odmienia się na Śląsku rzeczowniki, możemy tam usłyszeć, że ktoś witał się zkobietuma (anie zkobietami) czy poszedł na spacer zpsuma (czyli psami). Możemy się tam też spotkać znieco inną odmianą czasowników, Ślązacy mówią bowiem: robiłech, pisałech, malowałech (a nie: robiłem, pisałem, malowałem). To, co najbardziej odróżnia gwary dialektu śląskiego od gwar innych terenów Polski, to słownictwo, które związane jest zzajęciem wykonywanym przez większość mieszkańców tego terenu. Górnicy pracują bowiem na grubie, czyli wkopalni, idąc na swoją zmianę, mówią, że idą na szychtę, ado pracy chodzą warbajtach, czyli ubraniach roboczych. Wjęzyku ogólnopolskim znajdziemy bardzo mało cech pochodzących zdialektu śląskiego. Wszystko to ztego powodu, że Śląsk był dzielnicą pozostającą długi czas poza granicami Polski. Zmieniał swoją przynależność polityczną i administracyjną: znajdował się pod panowaniem czeskim, potem austriackim i pruskim. Ztego powodu, jak również wzwiązku zfaktem, że do dziś jest to teren pograniczny, wdialekcie śląskim znajdziemy liczne wpływy zjęzyków obcych: głównie języka niemieckiego, czeskiego isłowackiego. To wszystko sprawia, że dialekt śląski odróżnia się dość mocno od innych dialektów ijęzyka ogólnopolskiego, więcej tu bowiem słów niezrozumiałych, takich, których nie usłyszymy nigdzie indziej. Dialekt śląski przechowuje też wiele archaizmów, czyli wyrazów dawnych, które wyszły zużycia. Gwary dialektu śląskiego, podobnie jak gwara podhalańska, bardzo chętnie wykorzystywane są przez artystów. Filmy, wktórych pojawiają się gwary śląskie, obejrzeć możemy wkinie itelewizji. Na gwary Śląska tłumaczone są również fragmenty Biblii, bajki Krasickiego, czy inne dzieła literatury polskiej. Powstaje również wiele forów internetowych, amatorskich iprofesjonalnych słowników, które mają na celu ocalić te gwary od zapomnienia ipokazać, że są one nadal żywe. Słowniczek wyrazów i zwrotów: DIALEKT ŚLĄSKI ŚLĄSK POŁUDNIOWY – Francek, trzeba zimnioków naszkrobać, zrobim gałuszki. [Franku, trzeba obrać ziemniaki, zrobimy gałuszki*.] – Nie chca. Chca kubusz, to łacne jedzynie. [Nie chcę. Chcę kubusia**, to smaczne jedzenie.] *gałuszki – kluski kiszka – kwaśne mleko **kubuś – pieczona potrawa zziemniaków haraśny – piękny opica – małpa swaczyna – jedzenie skoczka – pchła pusa – całus ŚLĄSK ŚRODKOWY – Mama, aco to wodziónka? [Mamo, co to jest wodziónka?] – To jest tako zupa, kero sie robi ze suszonego chleba, ze kunska jakoś omasty ize posiekanego cosku, powygniotanego ze solum izalonego wrzuntkiem. [To jest taka zupa, którą się robi zsuszonego chleba, kawałka jakiejś okrasy, posiekanego czosnku, ugniecionego zsolą izalanego wrzątkiem.] dźwierza – drzwi geszyng – prezent szczewik – but szlajfka – wstążka ŚLĄSK PÓŁNOCNY – Giza wyje wzespole? [Giza śpiewa wzespole?] – Tak, ona iine dziołchy sie skrachły izrobiły zespół. [Tak, ona iinne dziewczyny zebrały się izrobiły zespół.] dziołcha – dziewczyna nudle – makaron pana – dziurawa dętka szurek – dziecko DIALEKT WIELKOPOLSKI Wdialekcie wielkopolskim, podobnie jak wczęści Śląska, nie usłyszymy mazurzenia, azatem dzieci uczą się wszkole, anie ucą wskole. Ze Śląskiem iMałopolską łączy Wielkopolskę wymowa połączeń typu kod Ali (okocie Ali) ipiez mamy (opsie mamy). Dialekt wielkopolski, podobnie jak pozostałe dialekty, jest zróżnicowany wewnętrznie, wyróżniamy na jego obszarze gwary: Wielkopolski środkowej, północnej, południowej, wschodniej i zachodniej oraz Krajny, Kujaw, Borów Tucholskich, Kociewia, ziemi chełmińskodobrzyńskiej i okolic Malborka. Wgwarach dialektu wielkopolskiego usłyszeć możemy inną niż wjęzyku ogólnopolskim wymowę czasowników: bojać, stojać, anie bać, stać. Są to formy bardzo stare, którym posługiwali się nasi przodkowie. Wiele słów gwarowych to właśnie takie stare słowa, które mówią nam wiele oprzeszłości naszego języka. Od osób posługujących się dialektem wielkopolskim często usłyszymy, np. że „dżewa (czyli: drzewa) zakwitły w ciągu czech (czyli trzech) dni”. Jest to związane zchęcią uproszczenia wymowy trudnych grup spółgłosek. Wielkopolska przez wiele wieków była centralną dzielnicą państwa polskiego. Miało to związek zGnieznem, wktórym znajdowała się stolica – siedziba władz państwa iośrodek archidiecezji – siedziba władz kościoła. Dzięki temu dialekt wielkopolski mógł oddziaływać na język ogólnopolski. Dziś, rozmawiając ze sobą wszkole, pytając odrogę wmieście, wktórym się zgubiliśmy, czy nawet rozmawiając zkolegami nie mazurzymy właśnie ztego powodu, że wdialekcie wielkopolskim nie ma mazurzenia ijego brak przejęliśmy właśnie za Wielkopolską. Również wpływowi tego dialektu zawdzięczamy to, że mówimy trzymać, anie dzierżeć, choć dzierżeć to piękne staropolskie słowo, które zachowało się wgwarach innych dialektów polskich. Wgwarach dialektu wielkopolskiego, podobnie jak na Śląsku, usłyszeć możemy wpływy języka niemieckiego. Słowniczek wyrazów i zwrotów: DIALEKT WIELKOPOLSKI BORY TUCHOLSKIE brzad – suszone owoce bulwy – ziemniaki dziesiątka – drugie śniadanie dziołcha – dziewczyna flyndze – placki ziemniaczane gapa – wrona gzub – dziecko, malec kartofelzupa – kartoflanka kartofle dukane – tłuczone ziemniaki klumpy – drewniane buty, chodaki maltych – obiad młodzie – drożdże runkel – burak pastewny szpek – słonina szur – starszy chłopiec tutka – torebka papierowa KOCIEWIE I OKOLICE MALBORKA – To nie skritwa, że nasza Ala to chochla ifafrotka. [To nie tajemnica, że nasza Ala jest bardzo chuda ibardzo gadatliwa.] – Jag nasza lólka albo lólek – on też czafrot. [Jak nasza babka albo dziadek – zniego też jest gaduła.] bubek – chłopak bulaja – guz cuk, bana – pociąg czando – dziecko głodak – człowiek łakomy koćmuga – komar lebioda – mężczyzna słaby muszkibada – cukier piskater – wysoki, chudy mężczyzna KRAJNA bont – węzeł brodziarz – brodacz byma – huśtawka garnyszek – filiżanka KUJAWY – Kupma dużo cukierasów. [Kupmy dużo cukierków.] – Ato wej! Po co kupać? Ja mam tyle, że bez cały wieczór bedzie zabawa. [Po co kupować? Ja mam tyle, że przez cały wieczór będzie zabawa.] gałowaty – człowiek zwytrzeszczonymi oczami gazry – graty, niepotrzebne rzeczy gularz – indyk kapka – kropla kępiaty – krępy kokot – kogut westka – kamizelka WIELKOPOLSKA – Antek, mudzisz. Idź do sklepu po karmonade,majeranke iżanną monke. [Antek, tracisz czas, idź do sklepu po schab, majeranek imąkę żytnią.] bryle – okulary chłoposzek – mały chłopiec ćma – ciemność gajur – samiec gęsi galoty – majtki giskanka – konewka gzik – ser biały przyprawiony, ze szczypiorkiem, cebulą oraz śmietaną lub mlekiem jaka – rodzaj ciepłego ubrania noszonego przez mężczyzn kałużówa – duża kałuża karmonada – kotlet schabowy imięso używane na taki kotlet kawołyszek – mały kawałek czegoś kejter – pies klumpa – krowa korbol – 1. dynia, 2. duży brzuch krumka – pierwsza lub ostatnia odkrojona część chleba lubawy – pozbawiony tłuszczu lauszanka – rodzaj zimowej czapki majeranka – majeranek mroczyć sie – gniewać się na kogoś mudzić – tracić czas ośródka – miękka, wewnętrzna część chleba pyry – kartofle rychło – wcześnie, rano strykować – robić na drutach żgok – kolec np. róży lub tarniny ZIEMIA CHEŁMIŃSKO-DOBRZYŃSKA blekocina – wierzba margatny – chory, niezdarny nocnik – nocleg oparczysko – bagno, topielisko ruchno – ubranie, odzienie Osobną pozycję w dialektologii, ze względu na specyfikę historyczną i ludnościową zachodnich i północnych terenów Polski, stanowią tzw. nowe dialekty mieszane, które nie są uwzględnione w podstawowym podziale dialektów Polski. Inny status ma także język kaszubski, który został niedawno uznany za język regionalny. NOWE DIALEKTY MIESZANE Granice Rzeczypospolitej Polskiej przed II wojną światową wyglądały zupełnie inaczej niż dziś. Do naszego państwa należały obszary tzw. Kresów Wschodnich, czyli między innymi okolice Wilna i Lwowa. Po II wojnie światowej zostały one odłączone od Polski, a na mocy układu jałtańskiego otrzymaliśmy tzw. Ziemie Odzyskane, które przed 1939 rokiem znajdowały się w granicach państwa niemieckiego. Na obszarach tych mieszkała zarówno ludność posługująca się językiem polskim, jak i niemieckim. Po 1945 roku wielu mieszkańców ziem zachodnich i północnych zostało przesiedlonych, a na tereny te przywieziono osadników z Kresów Wschodnich, okolic Kielc i Sandomierza, Podkarpacia, częściowo również Mazowsza. Na tereny te zostali przesiedleni także Ukraińcy i Łemkowie z południowego wschodu. Współcześnie język najstarszych mieszkańców wsi i miast tych obszarów jest zróżnicowany, gdyż przynieśli oni swoje języki (również gwary) ze sobą po roku 1945. Zachował się też częściowo język ludności niemieckiej. Wszystko to sprawia, że na terenach nowych dialektów mieszanych usłyszymy zarówno wyrazy przypominające język niemiecki, jak ielementy charakterystyczne dla gwar kresowych (np. charakterystyczny wschodni zaśpiew, który polega na dłuższym niż wjęzyku ogólnopolskim wymawianiu niektórych samogłosek). KASZUBY Kaszubi, czyli mieszkańcy Kaszub, zamieszkują dziś niewielki obszar Pomorza Gdańskiego. Ich język znacznie odróżnia się zarówno od języka ogólnopolskiego, jak i gwar obszaru polskojęzycznego. Przez wiele lat kaszubski traktowany był jako jeden zdialektów polskich. Jedną zjego najbardziej wyrazistych cech jest tzw. kaszubienie, czyli wymowa ś, ź, ć jako s,z,c. Usłyszeć tam możemy sedzec, scana, zemia, zamiast siedzieć, ściana, ziemia. Wzwiązku jednak ztym, że różnice między kaszubskim ajęzykiem polskim, czy gwarami mazowieckimi, małopolskimi, wielkopolskimi iśląskimi są bardzo znaczne, zdecydowano się na wyłączenie kaszubszczyzny zkręgu dialektów polskich. Na początku XXI wieku kaszubszczyzna stała się językiem regionalnym. Mimo tej regionalności kaszubskie nuty (kaszubska wyliczanka czy też kaszubskie abecadło) znane są wcałej Polsce, zaczynają się zaś tak: To je krótczi, to je dłëdżi, to kaszëbskô stolëca. To są basë, to są skrzëpczi, to òznaczô Kaszëba. Òznaczô Kaszëba, basë, skrzëpczi, krótczi, dłëdżi, to kaszëbskô stolëca. Więcej informacji na: www.gwarypolskie.uw.edu.pl Organizatorzy: Partnerzy: Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kolberg 2014 - Promesa”, realizowanego przez Instytut Muzyki i Tańca Copyright © Fundacja „Instytut Lecha Wałęsy”, Warszawa 2014 Wszystkie prawa zastrzeżone. Wydawca: Fundacja „Instytut Lecha Wałęsy” Al. Jerozolimskie 11/19, 00-508 Warszawa Skład i łamanie: Studio Zakład Sp. z o.o., www.zaklad.pl Konsultant merytoryczny: dr Monika Kresa, Zakład Historii Języka Polskiego i Dialektologii UW www.genwolnosci.pl www.facebook.com/MamGenWolnosci
