Propagandowe czasopisma antypolskie

Warszawa, 15 listopada 2012 r.
Propagandowe czasopisma antypolskie (gadzinówki)
1. Definicja, informacje ogólne
Prasa gadzinowa – pejoratywne, potoczne określenie (stosowane tylko w Polsce) specyficznego typu prasy dywersyjnej
i zaprzedanej zaborcy, traktowanej jako jeden ze sposobów i metod planowanego oddziaływania destrukcyjnego na poglądy i postawę polityczną oraz ideową społeczeństwa w celu zniszczenia bądź osłabienia ustroju albo więzi narodowej.
W przeciwieństwie do innych typów prasy dywersyjnej, specyficzną cechą p.g. jest jej sprzedajność – służenie obcej sprawie
nie ze względów ideowych, lecz finansowych. Dziennikarstwo gadzinowe, pozostające w wyraźnej sprzeczności z ogólnie
przyjętymi kodeksami etyki zawodu dziennikarskiego, swe prawdziwe oblicze zawsze ukrywa przez zewnętrzne upodobnienie do organów pras. ukazujących się w środowisku, do którego jest adresowane oraz wykorzystywanie pewnych upodobań
i predyspozycji czytelniczych1.
Gadzinówki w języku polskim wydawali zaborcy już od połowy XIX w. np.” Przyjaciel Ludu” Olsztynek 1849–1850,
„Pruski Przyjaciel Ludu” Królewiec 1863–18742, „Gazeta Lecka” Giżycko 1875–18923. Najwięcej gadzinówek ukazywało się w okresie II wojny światowej.
Analogiczne określenia tego rodzaju prasy znane są w innych językach, np. w języku angielskim the collaborationist
rag, w języku niemieckim Reptilienpresse, w języku francuskim presse vénale.
Przyjmuje sie, że dla potrzeb jednolitego katalogowania wydawnictw ciągłych w katalogu centralnym NUKAT gadzinówkami określa się czasopisma, które spełniają poniższe warunki:
• czasopisma inspirowane i subwencjonowane przez państwa zaborcze lub okupanta, o różnorodnej
tematyce, zawierające element propagandy antypolskiej,
• czasopisma w całości lub częściowo publikowane w języku polskim,
• czasopisma o zasięgu chronologicznym: od 2. połowy XIX wieku do końca II wojny światowej,
• czasopisma o zasięgu geograficznym: tereny zaborów, terytorium Generalnego Gubernatorstwa, tereny
okupacji niemieckiej i sowieckiej oraz tzw. Starej Rzeszy.
Dzienniki urzędowe władz okupacyjnych, jeżeli nie zawierają elementu propagandowego, nie są zaliczane do gadzinówek.
2. Źródła opisu gadzinówek
Wykaz gadzinówek z okresu II wojny światowej wydawanych w języku polskim sporządziła Władysława Wójcik i opublikowała dwukrotnie w układzie tematycznym:
Niemiecka prasa w języku polskim dla Polaków wydawana w Generalnym Gubernatorstwie w l. 1939-45 / Władysława
Wójcik // w: Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Prace Bibliotekoznawcze / Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Komisji Edukacji
Narodowej w Krakowie. [t.] 4, 1987, s. 173-225
Opisy 72 gadzinówek pogrupowanych w sześciu działach. Prawie każdy opis opatrzony jest przypisem z informacjami o osobach współpracujących z gadzinówką i wykazem źródeł na podstawie których sporządzono opis.
1 Encyklopedia wiedzy o prasie. Wrocław, 1976.
2 Cieślak Tadeusz, Problem gadzinówek na Mazurach // w: Komunikaty Mazursko-Warmińskie. 1959 nr 1, s. 36-45.
3 Cieślak Tadeusz, Prasa Pomorza Wschodniego w XIX i XX wieku. Warszawa, 1966.
1
Prasa gadzinowa Generalnego Gubernatorstwa (1939–1945) / Władysława Wójcik. Kraków, 1988 (Prace Monograficzne Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie nr 98)
Opisy 63 tytułów czasopism ukazujących się na terenie Generalnego Gubernatorstwa w układzie tematycznym. Szeroko nakreślone tło historyczne, dane o wydawcach i redaktorach, właściwych osobach odpowiedzialnych za treść czasopisma ustalone na podstawie źródeł archiwalnych lub innych opracowań. W miarę
możliwości ustalono szczegółowo daty ukazywania się wymienionych czasopism, ich częstotliwość i format.
Pozycja zawiera tytuły wymienione z adnotacją: brak danych.
Trzeci wykaz sporządził Władysław Chojnacki w formie załącznika do artykułu opublikowanego w czasopiśmie „Dzieje Najnowsze”:
Bibliografia czasopism i kalendarzy wydawanych w języku polskim na terenach włączonych do Rzeszy i w Niemczech (19391945) / Władysław Chojnacki // w: Dzieje Najnowsze R. 17, 1985, s. 139–145
Wykaz zawiera 36 opisów bibliograficznych gadzinówek, dzienników urzędowych rozporządzeń w języku polskim i niemieckim, kalendarzy.
Nie znaleziono oddzielnego wykazu opisów bibliograficznych gadzinówek wydawanych w Polsce od 2. połowy XIX w.
do 1939 roku . Informację o nich można znaleźć w bibliografiach z danego okresu oraz w formie opisowej w książkach
i czasopismach.
3. Katalogowanie
Okupanci, przejmując polskie redakcje czasopism wykorzystywali je do szerzenia propagandy. Wydawane przez okupanta numery, mimo tego samego tytułu, a nawet kontynuowanej numeracji nie są dalszym ciągiem zagrabionych
wydawnictw. Zeszyty wydane przez okupanta kataloguje się oddzielnie.
Rekordu gadzinówki nie łączy się polami związku z rekordem polskiego czasopisma. Informację o przejętej numeracji
podaje się w polu 515.
W polu 500 podaje się źródło pochodzenia informacji.
W polu 520 należy podać adnotację o charakterze czasopisma: „wydawnictwo propagandowe antypolskie”. Uwaga
ma ułatwić czytelnikowi wyszukiwanienie czasopism o tym samym tytule i publikowanych w tym samym miejscu, ale
kierowanych i finansowanych przez inną instytucję, o innych, nie zawsze ujawnionych, założeniach programowych.
Pola związku wykorzystuje się wyłącznie w przypadku innych tytułów propagandowych czasopism antypolskich
związanych z wydawnictwem opisywanym (np. wersja gadzinówki w języku polskim i niemieckim lub zmiana tytułu
gadzinówki).
Należy zwrócić uwagę na zastosowanie odpowiedniego hasła przedmiotowego (np. dla gadzinówek z okresu II wojny
światowej).
4. Przykłady
Czasopismo polskie
245
00
$a Goniec Częstochowski : $b dziennik polityczny, społeczny, ekonomiczny i literacki poświęcony
sprawom miejscowym oraz Zagłębia Dąbrowskiego / $c [red. i wyd. F. D. Wilkoszewski].
260 @@ $a Częstochowa : $b F. D. Wilkoszewski, $c 1910–1939.
362 0@ $a R.5, nr 1 (1 lipca 1910) – R.34, nr 201 (2 września 1939).
780 02 $t Gazeta Częstochowska $g nr 1 (5 sierpnia 1909 – nr 175 (30 czerwca 1910).
Zawładnięcie przez okupanta wydawnictwa spowodowało zamknięcie czasopisma, pole związku (780) tylko dla tytułu
poprzedniego.
Gadzinówka
245
260
300
310
321
362
500
515
520
00
@@
@@
@@
@@
0@
@@
@@
8@
$a Goniec Częstochowski : $b z urzędowymi ogłoszeniami władz / $c [odp. red.: Franciszek Sowiński.]
$a Częstochowa : $b Franciszek Sowińki, $c 1939 $e (Częstochowa : $f „Goniec Częstochowski”).
$c 48 cm.
$a Ukazuje się codziennie oprócz niedziel i świąt, $b nr 9-nr 34
$a Ukazuje się 3 razy w tygodniu, $b nr 1-nr 8
$a R. 34, nr 1 (14 września 1939) – R. 34, nr 34 (3 listopada 1939).
$a Opis na podstawie zasobu Biblioteki Publicznej im. dr Władysława Biegańskiego w Częstochowie.
$a Kontynuacja numeracji roczników dziennika „Goniec Częstochowski” wyd. w l. 1910–1939.
$a Wydawnictwo propagandowe antypolskie.
2
530 @@ $a Dostępne także w postaci elektronicznej.
546 @@ $a Tekst również w jęz. niem.
651 @@ $a Polska $y 1939–1945 (okupacja niemiecka i sowiecka) $x propaganda.
700 1@ $a Sowiński, Franciszek. $e Red.
785 00 $t Kurier Częstochowski $g 1939–1945
856 41 $u http://213.25.1411/indeks.php/czasopisma/goniec-czestochowski/goniec-czestochowski-1939
Czasopismo wydawane przez okupanta pod znanym, polskim tytułem, kontynuacja numeracji roczników, inny podtytuł,
pole 520 (adnotacja o charakterze czasopisma), pole związku do nowego tytułu gadzinówki.
Kontynuacja gadzinówki
245
260
300
310
362
500
00
$a Kurier Częstochowski : $b z urzędowymi ogłoszeniami władz / $c [Wyd. i red.:] Wiktor Kurowski.
$a Częstochowa : $b Wydawnictwo „Kurier Częstochowski”, $c 1939–1945.
$c 48 cm.
$a Wychodzi 6 razy na tydzień.
$a R. 1, nr 35 (4 listopada 1939) – R. 6, nr 308 (30 grudnia 1944 / 1 stycznia 1945).
$a Opis na podstawie zasobu Biblioteki Publicznej im. dr Władysława Biegańskiego w Częstochowie, uzup.
na podstawie: Prasa gadzinowa Generalnego Gubernatorstwa (1939–1945) / Władysława Wójcik. – Kraków,
1988 s. 196.
500 @@ $a Od nr 91 (1940) br. podtyt.
500 @@ $a Właśc. red. nacz. Georg Aurel Machura, od poł. 1944 – Józef Stanisz.
500 @@ $a Od nr 20 (1940) wydawany w ZVK-W (dawnych Zakładach Graficznych „Gońca Częstochowskiego”
F.D. Wilkoszewskiego).
515 @@ $a Wg W. Wójcik (s. 40) czasopismo ukazywało się do 16 stycznia 1945.
520 8@ $a Wydawnictwo propagandowe antypolskie.
530 @@ $a Dostępne także w postaci elektronicznej.
546 @@ $a Tekst również w jęz. niem.
651 @@ $a Polska $y 1939–1945 (okupacja niemiecka i sowiecka) $x propaganda.
700 1@ $a Kurowski, Wiktor. $e Red.
700 1@ $a Machura, Georg Aurel. $e Red.
700 1@ $a Stanisz, Józef. $e Red.
780 @@ $t Goniec Częstochowski $g 1939
856 41 $u http://213.25.1411/indeks.php/czasopisma/goniec-czestochowski/goniec-czestochowski-1939
Zastosowano pole 780 – związek z poprzednim tytułem gadzinówki i pole 520 – adnotacja o charakterze czasopisma.
@@
@@
@@
0@
@@
oprac. Barbara Nałęcz
3