Pełny tekst - Wydawnictwa NIZP-PZH

ROCZN. PZH, 1999, 50, NR 4, 345-351
* Badania finansowane przez Komitet Badań Naukowych (DS nr 8250-4-0092-8).
346
J. Falandysz i in.
intensywnego stosow ania D D T różnice w stopniu skażenia ryb D D Ts pom iędzy nie­
którymi rejonam i M orza Bałtyckiego.
Związki z grupy D D Ts nie należą do tych „najlepiej” lotnych spośród pestycydów
chloroorganicznych. W porów naniu z D D T i jego m etabolitam i związkami znaczniej
lepiej lotnymi i szerzej ujm ując bardziej ruchliwymi (m obilnymi) w środowisku są na
przykład izom er у heksachlorocykloheksanu (y-HCH), a -H C H czy heksachlorobenzen
(H CBz) - co jest przede wszystkim zdeterm inow ane właściwościami term odynam iczny­
mi i fizykochemicznymi tych substancji. Z atem , kiedy stałe zaniku (degradacji) okreś­
lonego pestycydu chloroorganicznego są dostatecznie duże (półokres życia; Un\ > kilku
lat) to, przy wielu punktowych źródłach w prow adzania do środowiska, obraz przestrzen­
nego rozsiania i skażenia ulega rozmyciu - wpływ i interferencje z innych, przestrzen­
nie mniej lub bardziej odległych miejsc stosowania.
Zużycie D D T w Polsce w latach 1947-1974 wyniosło 48152 tony, a kulminacja
rozsiania przypadła na lata 1959-1970. Dla przykładu w 1959 r. zużyto 2543 tony DDT,
w 1970 zużyto 2646 ton, a najwięcej w 1964 roku, tj. 3881 ton [3]. W byłej N RD
kulm inacja zużycia D D T m iała miejsce w latach 1968-1969; zużyto, odpow iednio, 7500
i 6400 ton (brak danych dla okresu sprzed 1968 r.) [13]. Przykład okresow ego powrotu
do D D T dotyczy byłej N R D i jest znam ienny. Po 7-letnim okresie stosowania D D T
w minimalych dawkach niespodziew anie w latach 1983-1984 w walce z brudnicą
mniszką potajem nie zużyto tam że, odpow iednio, 100 i 500 ton D D T [13]. Już jesienią
1983 r. badając płastugi, śledzie i dorsze złowione w strefie wybrzeża Polski we wrześ­
niu 1983 r. wykazano okresow e powiększenie się stężenia D D Ts u tych ryb, większy
udział (% ) p ,p ’-D D T oraz nie obserwowane wcześniej przypadki występowania dużych
stężeń o ,p ’-D D T [5-10, 17]. Okresowe powiększenie się stężenia pozostałości D D Ts w
śledziach bałtyckich w 1983 i 1984 r. odnotow ano także w badaniach Skandynawów
[ 2 ].
W byłym Z S R R w 1960, 1965 i 1968 r. wyprodukow ano odpow iednio: 23700, 15000
i 25000 ton D D T , a w Republice F ederalnej N iem iec w 1965 r. 30000 ton [13].
Przypadków potajem nego stosowania D D T, po oficjalnych deklaracjach o wycofaniu
tego insektycydu z listy pestycydów dozwolonych do stosowania w zabiegach agro­
technicznych, było w krajach nadbałtyckich więcej. W byłym Z S R R w latach 1950-1970
rokrocznie zużywano ponad 20000 ton D D T, a w latach 1969-1970 zadeklarow ano
usunięcie tej substancji z listy zarejestrow anych pestycydów po 1970 r.. Faktycznie
jednak produkcji i stosow ania D D T nie wstrzym ano, a jeszcze w 1986 r. zużyto nie
mniej niż 10000 ton tego p reparatu [12]. W U zbekistanie, na zasadzie wyjątku, zużyto
70000 ton D D T w latach 1970-1983, a stosow ano tę substancje do 1987 r. Ładunek
D D T wprowadzony do gleb rolniczych w byłym Z S R R oszacowano na 85 kg na hektar
[ 12 ].
Badając śledzie i okonie złowione w części południowej i północnej Bałtyku w la­
tach 1991-1992 wykazano, że spośród takich pozostałości jak D D Ts, HCBz, HCHs,
CH Ls (chlordan), dieldryna i PCBs (polichlorow ane bifenyle) ryby w Z atoce Gdańskiej
zawierały większe stężenia D D Ts niż okazy z rejonu Z atoki Botnickiej (rye. 1) - c0
przede wszystkim m ożna tłumaczyć m inioną historią intensywnego stosow ania D D T w
Polsce, a po części także i w krajach ościennych.
DDT w rybach
347
B adania miały na celu określenie aktualnego stopnia skażenia D D T s jadalnych
gatunków ryb poławianych w Z atoce Gdańskiej.
M ATERIAŁ I METODYKA
Ryby (Tabela I) do badań złowiono w sieci stawne lub żaki w Zatoce Gdańskiej pod
Gdańskiem, Gdynią i Mikoszewem w 1992 r. Tok postępowania analitycznego przedstawiono w
innych pracach [11, 18]. Poza wzorcami wewnętrznymi znakowanymi izotopowo ( l 3Ci2) w iden­
tyfikacji i obliczeniach ilościowych stosowano także naturalne ( l 2Ci2) wzorce p ,p ’-DDT, o,p'DDT, p,p‘-D DD, o,p’-DDD, p ,p ’-DDE, o,p’-DDE i p ,p ’-DDMU.
WYNIKI I ICH OM ÓW IENIE
Wyniki oznaczeń D D T s w zbadanych rybach zestawiono w Tabeli I. Po raz pierwszy
dane dotyczące pozostałości D D T i jego m etabolitów w rybach z polskich wód teryto­
rialnych obejm ują także takie substancje jak o,p‘-D D D , o,p‘-D D E i p ,p ’-D D M U . D o ­
minującymi składnikam i D D T s w rybach w Z atoce G dańskiej są /y ? ‘-D D E , /?,/?‘-D D D
i p ,p ’-D D T. W ym ienione trzy związki w > 8 0 -> 95% składały się na stężenie D D Ts
w zbadanych rybach (T abela I). o,p‘-D D T jest substancją silnie estrogenną. W zbada­
nych rybach wkład o ,p ’-D D T do pozostałości D D Ts mieścił się w granicy od 0,4 do
2,5%.
Rye. 1. Przestrzenne zróżnicowanie stężeń pestycydów chloroorganicznych i PCBs w śledziach
z Zatoki Botnickiej(BB), Morza Botnickiego (BS) i Zatoki Gdańskiej (G G ) [18].
Spatial variations of organochlorine pesticides and PCBs in herring from the Bothnian
Bay (BB), Bothnian Sea (BS) and Gulf of Gdańsk (GG).
W śledziach z Z atoki G dańskiej w 1981, 1983 i 1986 г. oraz w śledziach z Zalewu
W iślanego w 1985 r. stężenie D D Ts wyniosło, odpow iednio, 46 ± 5 (15-71) - 210± 29
(80-410), 260± 29 (64-770), 200±70 i 380 (330-450) ng/g masy m okrej [4, 7, 9]. Jak
348
J. Falandysz i in.
Rye. 2. Przestrzenne zróżnicowanie stężeń pestycydów chloroorganicznych i PCBs w okoniach
z Zatoki Botnickiej(BB; stacje UM, H L i GB), Morza Botnickiego (BS) i Zatoki Gdań­
skiej (G G ) [18].
Spatial variations of organochlorine pesticides and PCBs in perch from the Bothnian
Bay (BB; stations UM, HL and GB), Bothnian Sea (BS) and G ulf of Gdańsk (GG).
ju ż w sp o m n ia n o w 1983 i 1984 r. o pylano p re p a ra te m D D T lasy w byłej N R D . Poza
N R D silna inw azja o w ad a b rudnicy m niszki w lasach iglastych m iała m iejsce także
w P olsce n a p o cz ątk u lat 80-tych. J e st p ra w d o p o d o b n e , że ta k ż e w P olsce w celu
zw alczenia b ru d n icy skorzystano z n ag ro m ad zo n y ch zapasó w p r e p a ra tu D D T . W yniki
u zy skane w tych b a d a n ia c h w skazują, że w 1992 r. o b raz sk ażen ia D D T śledzi tylko
niew iele się ró żn ił o d tego w latach 1981-1985.
Ś re d n ia stę ż e n ia D D T s (p,p‘-D D T , p ,p ‘-D D D i p ,p ’-D D E ) w śled ziach złow ionych
w części p o łu d n io w ej B ałtyku ko ło m iasta K alm ar (stan o w isk o U tla n g a n ) w 1992 r.
w yniosła 1000 ng/g m asy lipidów [2], tj. p rak ty czn ie tyle sam o ile w Z a to c e G dańskiej
w b ad a n ia ch w łasnych (T a b ela II). Ja k ju ż w sp o m n ian o (rye. 1), w p o ró w n a n iu z Z ato k ą
G d a ń sk ą re jo n e m B ałtyku zn acznie m niej skażonym D D T s je st Z a to k a B otnicka.
Z kolei o b ec n o ść p ozostałości D D T s w 1992 r. p raktyczn ie w tak im sam ym stężeniu
w śled ziach w Z a to c e G d ań sk iej o raz w rejo n ie U tla n g a n n a przeciw ległym sk raju tzw.
B ałtyku w łaściw ego, w ydaje się p o tw ie rd z ać h ip o te zę , że akw en te n (p o m ięd zy wyspam i
B o rn h o lm i G o tla n d ia na zachodzie i w schodzie, a P olską i Szw ecją n a p o łu d n iu i
pó łn o cy ) je st częścią Bałtyku najsilniej sk ażo n ą D D T s. T ru d n o je s t w skazać co jest
w sp ó łcześn ie głów nym źró d łe m p ozostałości D D T s w rybach w części południow ej
M o rz a B ałtyckiego - d epozyt w osad ach , n an o sze n ie i d e p o n o w a n ie d ro g ą atm o sfe­
ryczną czy n an o sze n ie w raz z zaw ieszoną m a te rią o rg an ic zn ą w w o d ach spływających
rzek.
J. Falandysz i in.
350
Tabela
II.
Stężenia DDTs* w śledziach w części południowej Morza Bałtyckiego
Concentrations of DDTs in herring in the southern part of the Baltic Sea
* wzięto lub obliczono, odpowiednio, na podstawie danych z cytowanego piśmiennictwa
** liczba próbek i liczba ryb (w nawiasie)
*** przyjmując, że zawartość lipidów wyniosła 10%
S tęż en ie D D T s w śledziach z Z ato k i G d ań sk iej w 1992 r. było o k o ło trzykrotnie
m n iejsze w p o ró w n a n iu z w ielkościam i w ykazanym i dla ryb w części p o łu d n io w ej Bał­
tyku w la tac h 1979-1983 (T a b ela II).
J.
Falandysz,
L.
Strandberg,
B.
Strandberg,
P . -А.
Bergqvist,
С . Ra p p e
DD T AND ITS M ETABOLITES IN FISH IN TH E G U LF O F GDAŃSK
DDT w rybach
351
to global fractionation, leakage from sediments and international measures. Environ. Pollut.
1998, 99, 177.
3. Dąbrowski J., Silowiccki A., Hcinisch E., Wenzel-Klein S.: Anwendung chlororganischer
Pestizide in Polen und hieraus entstehende okologisch-chemische und okotoxikologische
Folgen. W Schadstoffatlas Osteuropa. Okologisch-chemische und okotoxikologische Fallstudien liber organische Spurenstoffe und Schwermetalle in Ost-Mitteleuropa. E. Heinisch, A.
Kettrup, S. Wenzel-Klein (red.). Ecomed, Landsberg am Lech, 1994, 19.
4. Falandysz J.: Organochlorine pesticides and polychlorinated biphenyls in herring from the
southern Baltic, 1981. Zeitschr. Lebensm. Unters. Forsch. 1984, 179, 20.
5. Falandysz J'.: Pozostałości pestycydów polichlorowych i polichlorowanych dwufenyli w rybach
z południowego Bałtyku, 1981. Roczn. PZH 1984, 35, 417.
6. Falandysz J.: Związki polichlorowe i metale w tkance mięśniowej niektórych gatunków ryb
bałtyckich, 1981-1983. Roczn. PZH 1985, 36, 447.
7. Falandysz J Organochlorine pesticides and polychlorinated biphenyls in herring from the
southern Baltic, 1983. Zeitschr. Lebensm. Unters. Forsch. 1986, 182, 131.
8. Falandysz J.: Organochlorine pesticides and polychlorinated biphenyls in flatfish from the
southern Baltic, 1983. Zeitschr. Lebensm. Unters. Forsch. 1985, 181, 370.
9. Falandysz J.: Związki polichlorowe w mięśniach i wątrobie ryb bałtyckich, 1985-86. Medy­
cyna Wet. 1988, 44, 525.
10. Falandysz J.: Organochlorine pesticides and polychlorinated biphenyls in sprats from the
southern Baltic, 1983. Zeitschr. Lebens. Unters. Forsch. 1985, 181, 482.
11. Falandysz J., Strandberg B., Strandberg L., Bergqvist P-А., Rappe C:. Dieldryna, aldryna,
endryna, izodryna, endosulfan 1 i 2 w rybach w Zatoce Gdańskiej. Roczn. PZH 1999, 50,
131.
12. Fedorov LA.: Experience of usage DDT in Soviet Union after its „ban”. Organohalogen
Compd. 1997, 32, 41.
13. Heinisch E., Wenzel-Klein S.: Produktion und Anwendung von Chlorkohlenwaserstoff-Pestiziden
in der ehemaligen DDR, W Schadstoffatlas Osteuropa. Okologisch-chemische und okotoxiko­
logische Fallstudien iiber organische Spurenstoffe und Schwermetalle in Ost-Mitteleuropa. E.
Heinisch, A. Kettrup, S. Wenzel-Klein (red.). Ecomed, Landsberg am Lech, 1994, 4.
14. Heinisch E., Wenzel-Klein S., Hartman P., Schaffer P.: Chloroorganische Pestizide und PCB
in Ostsee-fischen. W Schadstoffatlas Osteuropa. Okologisch-chemische und okotoxikologis­
che Fallstudien iiber organische Spurenstoffe und Schwermetalle in Ost-M itteleuropa. E.
Heinisch, A. Kettrup, S. Wenzel-Klein (red.). Ecomed, Landsberg am Lech, 1994, 228.
15. Jansson В., Andersson R., Asplund L., Litzen K , Nylund K , Sellstróm U., Uvemo U-B.,
Wahlberg C., Wideqvist U., Odsjo Т., Olsson М.: Chlorinated and brominated persistent
organic compounds in biological samples from the environment. Environ. Toxicol. Chem.
1993, 12, 1163.
16. Jensen S., Johnels AG, Olsson M, Otterlind G.: D D T and PCB in marine animals from the
Swedish waters. Nature 1969, 224, 247.
17. Kannan K , Falandysz J., Yamashita N., Tanabe S., Tatsukawa R.: Temporal trends of
organochlorine concentrations in cod-liver oil from the southern Baltic proper, 1971-1989.
Mar. Pollut. Bull. 1992, 24, 358.
18. Strandberg B., Strandberg L., van Bavel B., Bergqvist P.-A., Broman D., Falandysz J., N a f C.,
Papakosta O., R olff C., Rappe C.: Concentrations and spatial variations of cyclodienes and
other organochlorines in herring and perch from the Baltic Sea. Sci. Total Environ. 1998,
215, 69.
Otrzymano: 1998.09.14