Poetycka podróż do krainy dzieciństwa w filmie Tadeusza

Temat: Poetycka podróż do krainy dzieciństwa w filmie Tadeusza Konwickiego
„Dolina Issy”
Opracowanie: Danuta Górecka
Etap edukacyjny: ponadgimnazjalny
Przedmiot: język polski
Czas: 2 godziny dydaktyczne (bez projekcji filmu)
Treści nauczania zgodne z podstawą:
IV etap nauczania: uczeń wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty, porównuje
funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach.
Pytanie kluczowe: Czy „kraina dzieciństwa” przedstawiona w filmie była arkadią, mityczną
krainą szczęśliwości?
Po zajęciach uczeń będzie umiał:
• przytoczyć podstawowe informacje związane z twórczością Tadeusza Konwickiego i
Czesława Miłosza;
• samodzielnie formułować opinie i wnioski wynikające z analizy i interpretacji obrazu
filmowego;
• odczytać najważniejsze przesłania wybranych wierszy Czesława Miłosza.
Metody pracy: praca w parach i w grupach, elementy heurezy i dyskusji, praca z tekstem
Materiały dydaktyczne:
• rzutnik multimedialny, film „Dolina Issy” Tadeusza Konwickiego;
• materiały pomocnicze nr 1–4;
• arkusze papieru, mazaki.
Słowa kluczowe: kraina dzieciństwa, arkadia, nostalgia, muzyka w filmie, struktura dzieła
filmowego, związki między poezją a filmem, nastrojowość, film poetycki
Uwagi:
Przed zajęciami uczniowie zapoznają się z filmem „Dolina Issy” Tadeusza Konwickiego. Ich
zadanie polega na opisaniu realiów socjologicznych, etnograficznych i historycznych, w
których została osadzona akcja filmu. W tym celu podziel uczniów na trzy grupy i rozdaj karty
pracy (materiał pomocniczy nr 1). Uczniowie mogą wypełniać je samodzielnie bądź
zespołowo.
Przebieg zajęć:
1. Rozpocznij lekcję, rozdając uczniom kopie fragmentów utworów Adama Mickiewicza,
Czesława Miłosza i Tadeusza Konwickiego (materiał pomocniczy nr 2). Poproś młodzież,
aby zapoznała się z tekstami, a następnie, pracując w parach, poszukała odpowiedzi na
pytania: Co łączy te fragmenty? Co na ich podstawie można powiedzieć o podmiotach
lirycznych tekstów? Ustalenia uczniów zapisz na tablicy (np. nostalgia, tęsknota za
utraconą krainą dzieciństwa, wyrazistość powracających wspomnień, motyw Litwy,
motyw doliny rzeki itp.).
www.filmotekaszkolna.pl
2. Odwołaj się do filmu „Dolina Issy” wcześniej obejrzanego przez klasę. Wspólnie z
uczniami ustal czas i miejsce akcji: Litwa, okolice nad rzeką Niewiażą (Issą); ok. 1920 r.,
ta część Litwy stała się właśnie odrębnym państwem (w 1918 r. utworzono Republikę
Litewską). Przypomnij najważniejsze fakty związane z genezą filmu (informacje te
znajdziesz m.in. na stronach www.filmotekaszkolna.pl oraz www.filmpolski.pl). Zwróć
uwagę uczniów na podobne losy reżysera filmu i autora książki pt. „Dolina Issy”.
Podsumowując ten fragment lekcji, zapytaj podopiecznych: Dlaczego Tadeusz Konwicki
zdecydował się nakręcić film właśnie na podstawie „Doliny Issy” Czesława Miłosza?
Uczniowie zastanawiają się nad tym pytaniem, pracując w parach. Ich ustalenia zapisz
na tablicy.
3. Przedstaw uczniom temat lekcji. Wyjaśnij, że ich zadaniem będzie zrekonstruowanie
„kraju dzieciństwa” przedstawionego w filmie i omówienie sposobów jego poetyckiej
kreacji.
4. Zacznij od zebrania wiadomości, które uczniowie opracowali po projekcji filmu w kartach
pracy (materiały pomocnicze nr 1). Na początku poproś podopiecznych, aby usiedli w
trzech grupach i wspólnie uzupełnili brakujące informacje. Następnie liderzy
przedstawiają wyniki pracy zespołów, reszta klasy wprowadza swoje uzupełnienia.
Podsumuj tę część lekcji, wskazując na bogate realia socjologiczne, etnograficzne, a
nawet historyczne, które zostały pokazane w filmie. Razem z uczniami zastanów się, czy
„kraina dzieciństwa” przedstawiona w filmie była arkadią, mityczną krainą szczęśliwości.
5. Poinformuj uczniów, że w drugiej części zajęć będą zastanawiali się nad tym, w jaki
sposób w filmie wykreowano „krainę dzieciństwa”. W toku rozmowy, odpowiednio
sterowanej przez ciebie pytaniami, pomóż uczniom sformułować spostrzeżenia
dotyczące poetyki filmu. Zadbaj o to, aby młodzież zapisała je do zeszytów (zwróć uwagę
na muzykę, światło, sposób pokazywania przyrody, wystudiowane, wyraziste kadry,
epizodyczny charakter fabuły, brak tradycyjnej narracji przyczyno-skutkowej, różne
płaszczyzny czasowe).
6. Podkreśl obecność wierszy Miłosza w filmie Konwickiego. Wymień ich tytuły oraz
nazwiska aktorów, którzy je recytują (materiał pomocniczy nr 3). Następnie podziel
uczniów na sześć zespołów. Wyjaśnij, że pierwsze dwie grupy zajmą się wierszem „W
mojej ojczyźnie”; grupy trzecia i czwarta – utworem „Obłoki”, a piąta i szósta – lirykiem
„Tak mało”. Rozdaj zespołom karty pracy (materiał pomocniczy nr 4), uczniowie będą je
wypełniać w czasie projekcji fragmentów, w których aktorzy recytują poszczególne
wiersze. Przed odtworzeniem filmu zadaj pytania:
7. Kiedy pojawia się ten wiersz w filmie, jakie sceny poprzedzają jego recytację, a jakie
pojawiają się po niej?
• Kto recytuje wiersz? W jakich okolicznościach?
• Jakie znaczenia niesie z sobą ten wiersz w kontekście filmu? Co łączy tekst poetycki
z filmową „Doliną Issy”?
8. Wnioski z dyskusji grupy zapisują na plakacie, który później prezentują na forum klasy.
9. Podsumowując, zadaj uczniom pytanie: Jaką rolę w filmie Tadeusza Konwickiego
odgrywają wiersze Czesława Milosza? Propozycje zgłaszane przez młodzież zanotuj na
tablicy. Zadbaj, aby uczniowie zapisali je w zeszytach (np. wiersze pełnią funkcję
kompozycyjną – pojawiają się na początku i końcu filmu, są subiektywnym komentarzem
do wydarzeń, podkreślają poetycki charakter filmu, stawiają ważne pytania, nadają
www.filmotekaszkolna.pl
obrazowi wieloznaczność, pogłębiają problematykę poruszaną w filmie, uniwersalizują
przesłanie filmu).
10. Na koniec jeszcze raz przypomnij temat lekcji. Zauważ, że skoro rzeczywista podróż do
„krainy dzieciństwa” z różnych powodów była niemożliwa, Miłosz i Konwicki powracali na
Litwę dzięki ciągle żywej pamięci, w snach, marzeniach i wspomnieniach, którym
nadawali poetycki kształt.
11. Ostatnią część lekcji poświęć omówieniu aktywności uczniów oraz wyjaśnieniu pracy
domowej.
Praca domowa (do wyboru):
1. Wybierz jeden z wierszy Czesława Miłosza, który pojawia się w filmie, a następnie
dokonaj analizy i interpretacji tego utworu, zwracając szczególną uwagę na jego związek
z „Doliną Issy”.
2. „Dolinę Issy” Tadeusza Konwickiego określa się jako film poetycki, film psychologiczny,
esej filmowy. Które z tych określeń wydaje ci się najwłaściwsze? Uzasadnij swoje
stanowisko.
Materiał pomocniczy nr 1
Karta pracy – grupa I
Jesteście GRUPĄ SOCJOLOGÓW, którą interesują społeczne reguły, procesy i struktury
łączące i dzielące bohaterów filmu.
Krótko omówcie:
• narodowości zamieszkujące Dolinę Issy oraz relacje między nimi;
• grupy społeczne ukazane w filmie (zwróćcie uwagę na ich zamożność, źródła
utrzymania, wzajemne stosunki, język, którym się posługują);
• moment historyczny, w którym rozgrywa się akcja „Doliny Issy”.
• Swoje ustalenia zapiszcie na arkuszu i przygotujcie się do ich zaprezentowania
klasie.
Karta pracy – grupa II
Jesteście GRUPĄ ETNOLOGÓW, która zajmie się badaniem kultury społeczności ukazanej
w „Dolinie Issy”.
Krótko omówcie:
• wierzenia ludzi, ich postawę wobec świata i otaczającej ich przyrody;
• zwyczaje, obrzędy, charakterystyczne zajęcia ukazane w filmie;
• sposób spędzania wolnego czasu.
• Swoje ustalenia zapiszcie na arkuszu i przygotujcie się do ich zaprezentowania
klasie.
Karta pracy – grupa III
www.filmotekaszkolna.pl
Jesteście GRUPĄ KRONIKARZY, która spisuje dzieje postaci ukazanych w filmie.
Krótko przedstawcie:
• najważniejszych bohaterów filmu;
• wydarzenia z nimi związane.
Swoje ustalenia zapiszcie na arkuszu i przygotujcie się do ich zaprezentowania klasie.
Materiał pomocniczy nr 2
1.
Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości,
W całej przeszłości i w całej przyszłości
Jedna już tylko jest kraina taka,
W której jest trochę szczęścia dla Polaka,
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie,
Nie zaburzony błędów przypomnieniem,
Nie podkopany nadziei złudzeniem,
Ani zmieniony wypadków strumieniem.
Gdziem rzadko płakał, a nigdy nie zgrzytał,
Te kraje rad bym myślami powitał,
Kraje dzieciństwa, gdzie człowiek po świecie
Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie
Miłe i piękne, jadowite rzucił,
Ku pożytecznym oka nie odwrócił.
Adam Mickiewicz, „Pan Tadeusz. Epilog”
2.
Rzeka płynęła dalej przez dębowe i sosnowe lasy.
Stałem w trawach po pas, wdychając dziki zapach
żółtych kwiatów.
I obłoki. Jak zawsze w tamtych stronach,
dużo obłoków.
Czesław Miłosz, „Nad Wilią”
3.
Przedsiębiorę daleką podróż. Powracam tam, skąd kiedyś wyszedłem, albo raczej – skąd
mnie wygnano. Wyruszam – nie wiem po co. Może, aby ogrzać oczy krajobrazem śniącym
się każdej nocy zimowej, może, by spotkać człowieka, którego nie mogę zapomnieć. A może
– by umrzeć, nawet choćby nie naprawdę.
Jest u nas taka dolina. Zbieramy tam zawsze orzechy leszczynowe. Nie, to nie dolina.
Raczej zboże obłe, pochylony ogród leśny. Widać stamtąd czerwony jar i zieloną pianę
olszyn nad rzeką oraz białe mury starej papierni jak umarła dłoń.
Pięknie – aż boli.
Stanisław Bereś, „Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim”
Materiał pomocniczy nr 3
www.filmotekaszkolna.pl
• Cytat literacki: „W mojej ojczyźnie”
Autor: Czesław Miłosz
Recytacja: Zdzisław Tobiasz
• Cytat literacki: „Z okna”
Autor: Czesław Miłosz
Recytacja: Tadeusz Bradecki
• Cytat literacki: „Obłoki”
Autor: Czesław Miłosz
Recytacja: Józef Duriasz
• Cytat literacki: „Słońce”
Autor: Czesław Miłosz
Recytacja: Jerzy Kamas
• Cytat literacki: „Dziecię Europy” (cz. 6)
Autor: Czesław Miłosz
Recytacja: Marek Walczewski
• Cytat literacki: „Twój głos”
Autor: Czesław Miłosz
Recytacja: Krzysztof Globisz
• Cytat literacki: „Tak mało”
Autor: Czesław Miłosz
Recytacja: Igor Śmiałowski
Materiał pomocniczy nr 4
Tytuł wiersza
W której części filmu
pojawia się wiersz?
Sceny (wydarzenia)
poprzedzające recytację
Sceny (wydarzenia)
następujące po recytacji
Sceneria melorecytacji
Postać recytująca wiersz
Związki między
wierszem a filmem
www.filmotekaszkolna.pl