KONKORDAT DLA WOLNEGO MIASTA GDAŃSKA?

ROCZNIKI
Tom
VI I I
NAUK
PRAWNYCH
-
1998
KS. T O M A S Z F R Y M A R K
G dańsk
K O N K O RD A T DLA W O L N E G O M IA STA GD A Ń SK A ?"
I. M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H A R A K T E R P R A W N Y
W O L N E G O M IA ST A G D A Ń S K A
Dnia l | styczni a 1919 r. r o z p o cz ę ł a się w P ar y żu k o n f e r e n c j a p o k o j o w a .
Mi ał a ona r oz s t rz yg ną ć o kształcie p o w o j e n n e j E u r o py . W ki l k a dni po jej
ot war ciu strona a m e r y k a ń s k a p r z y g o t o w a ł a w s t ę pn y p r o je k t w s p r a wi e grani c
e uropejski ch. P r o p o n o w a n o w n i m p r z y z n a ć P o ls c e „ b e z p i e c z n y i n i e s k r ę p o ­
wany d os tę p do B a ł t y k u " 1. Z a z n a c zo n o , że dl a Pol ski G d a ń s k b y ł p r z ed e
w s z ys tk i m n at ur al ny m po rt em m o r sk i m, k tó r e g o r oz wó j b ył od w i e k ó w z nią
zwią za ny ze wz gl ę du na u p r aw ni en ia , j a k ie w n im p o s i a d a ł a 2.
Wyka/, u/.ylych skrótów:
AA G - A rchiw um Archidiecezjaln e G d a ń sk ie
AAN - Archiwami Akt N o w ych w W arsz a w ie
A AS - „Acta Apostolicae S e dis” , R om a 1909—
APG - A rchiw um P a ń stw o w e w G da ń sku
M SZ - M inisterstw o Spraw Z agraniczn ych
RP
— Rzeczposp olita Polska
W M G - W oln e Miasto Gdańsk
E. C i c h y, F aszyzm »• G dańsku 1930-1945, T o ruń 1993, s. 9-10.
R. 1 i e i 1 a n e k. S praw a G dańska rr p o lity c e w ielkich m o c a rstw za c h o d n ic h w o k r e ­
sie ko n ferencji p o k o jo w e j 1919 r.. „Przegląd Z ac h o d n i" , 3(1954), s. 1 40 -1 8 1 : zob. także:
W. Z a j e w s k i. W pływ o pinii p u b lic zn e j n a d e cy zje k o n fe re n c ji p o k o jo w e j u> P aryżu,
„Litery", 6(1969), s. 32-33; M. P 1 e n k i e w i c z, K o śc ió ł k a to lic k i w W olnym M ieście
G dańsku 1933-1939, Bydgoszcz. 1980, s. 10-1 1; S. M i k o s. D z ia ła ln o ść K o m isa ria tu G e n e ­
ralnego R zeczyp o sp o litej P o lskiej tr W olnym M ieście G dańsku ir latach 1920 -1939, W arsz a w a
19.69, s. 6.
G d a ń s k , z w i ą z a n y ściśle z hi st ori ą Polski, stał się w t y m czasi e p r z e d m i o ­
t e m i n t e n s y w n y c h z a b i e g ó w p o ls k ic h i n i emi ec ki ch. T e z y p ol s ki e - d o m a g a j ą ­
ce się p r z y ł ą c z en i a G d a ń s k a do Polski, p r z e d s t a w i o n e R a d z i e Naj wy ż s z ej
K o n fe r en c ji P o k o j o w e j , tzw. R a d zi e Dz iesi ęciu, w której skł ad wchodzil i
s z e f o w i e r z ą d ó w oraz m i ni s t r o w i e sp r aw z a gr a n i c z n y c h pięciu zwy ci ęs ki c h
m o c a r s t w - opi er ał y się n a a r g u m e n t a c h h i s to ry c z ny ch , p o l i t y c z n y c h i e k o n o ­
m ic z n y c h . O c z y w i ś c i e st r ona n i e m i e c k a p r ot e s t o w a ł a usil ni e p r z e c i w k o o d ł ą ­
c z en iu G d a ń s k a od N i e mi e c. Pr zy t y m nie tyle w y s u w a n o tu a r gu m e n t y g o s ­
p o d a r c z e - G d a ń s k w r a m a c h R z e s z y by ł by o d l e gł ym , p r o w i n c j o n a l n y m za­
k ą t k i e m kraju o m a ł y m , nie m a j ą c y m z n a c z en i a porcie, który o bo k H a m ­
burga, B r e m y cz y L u be k i nie mi ał w ł a ś ci w ie racji bytu - co raczej a rg ume nt y
e t n o g r a f i c z n e ( wi ę k s z a część ludności osiadłej u u j śc i a Wi s ł y był a p o c h o ­
d z e n i a n i e m i e c k i e g o ) i p o l it y cz n e -
w z w i ą z k u z p r z y b i e r a j ą c y m i na sile
n a s t ro ja m i r e w i z j o n i s t y c z n y m i i o d w e t o w y m i mi a st o s t a n o w i ło w a ż n y bastion
n a s z l ak u „ D r a n g nach O s t e n ’" .
Z a r ó w n o a m e r y k a ń s k i p r e z y d e n t Th. W. Wi ls o n, j a k i p r e m i e r francuski
G. C l e m e n c e a u z a ak c e p t o w a l i p ol sk ie s t a n ow i s ko i u zna wa li s ł u s z n o ść p r z yt o ­
c z o n y c h a r g u m e n t ó w . J e d n a k ż e p r o p o n o w a n y m r o z w i ą z a n i o m p r ze c iws t awi ł
się z d e c y d o w a n i e ó w c z e s n y p r e m i e r Wie lk i ej Brytani i L l o y d Ge o r ge . P r z y ­
c z y n ą r óż n ic y zdań stron k on f e r u j ą c y c h był o d m i e n n y
s po s ób wi dzeni a
w ł a s n y c h in t er e só w p ol it y cz n yc h . F r ancj a, u pa tr uj ąc w N i e m c z e c h p o t e n ­
c j a l n e g o w r og a, d ą ż y ł a do m a k s y m a l n e g o o s ł a b i e n i a s w e g o w sc h o d n i e g o
s ąsi ada;
w i d zi a ła też w P o ls c e z ap or ę p r z e ci w r ewol uc ji
socjalistycznej,
a t ak ż e f o r p oc z t ę s w y c h w p ł y w ó w w tej części Eu r op y . A ng li a natomiast,
d ą żą c do z a c h o w a n i a w zg lę dn ej r ó w n o w a g i n a k o n t y n e n c i e po z ał ama ni u się
m o n a r c h i i a us i r o - wę g ie r sk ie j , p r ag n ę ł a z a c h o w a ć N i e m c y j a k o j e d n o z m o ­
c a r s t w e u r o pe j s k i c h ; j e d n o c z e ś n i e mi ał y być one s k u t e c z n ą z a p or ą przeciw
Rosji R a d z ie c ki e j o raz n a d m i e r n y m w p ł y w o m F r an c ji 4.
W o b e c z a sa dn ic zej r óżnicy zdań m i ę d z y c z o ł o w y m i p ol it yka mi p o s t a n o ­
w ie ni e u t w o r z e n i a W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a zost ało p r z e d s t a w i o n e i p r z e p r o ­
w a d z o n e w t rakt aci e p o k o j o w y m p o d p i s a n y m 28 c z e r w c a 1919 r. w We rsa lu
• ' M . W o j c i e c h o w s k i , P o lskie R a d y L u d o w e na P om orzu G d a ń ski ni vc talach
1 9 1 8 -1 9 2 0 , „ L itery ” 11(1968), s. 2-4; z.ob. także: B i e r z a n c k , S praw a G d ańska ir p o ­
lity ce , s. 140-181; M i k o s , D zia ła ln o ść K o m isa ria tu , s. 6; C i c h y. F aszyzm w G dańsku,
s. 10.
4 M. P o d 1 a s z e w s k i, U strój p o lity c z n y W olnego M ia sta G d ańska vr latach 19201933, G d y n ia 1973, s. 23; zob. także: R. B i e r z a n e k. P ań stw o P olskie »• p o lityczn ych
k o n c e p c ja c h m o c a rstw za ch o d n ich 1917-1919, W a rsz a w a 1964, s. 75.
pod P ar yż em. Z go dn ie z j e g o p o s t a n o w i e n i a m i N i e m c y z rz e kł y się n a rzecz
G ł ó w n y c h M oc a r s t w S p r z y m i e r z o n y c h i S t o w a r z y s z o n y c h w s z y s t k i c h p r a w
i t yt uł ów do t er yt or ium W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a , o b j ę t e g o s z c z e g ó ł o w o
gr ani ca mi w y z n a c z o n y m i w art. 100 traktatu w e r s a l s k i e g o 5.
Dni a 8 lutego 1920 r. n as t ą pi ł o zaj ęcie G d a ń s k a p r z e z w o j s k a b ry t yj sk i e
i przej ęci e admi nistracji p rz ez W y s o k i e g o K o m i s a r z a Li gi N a r o d ó w n a czas
do 27 listopada 1920 r., ki edy w ł a d z ę u s t a w o d a w c z ą - z g o d n i e z d e c y z j ą
Konferencji A m b a s a d o r ó w z d ni a 27 p a ź d z i e r n i k a 1920 r., o b o w i ą z u j ą c ą od
15 listopada 1920 r. - przejął w y b r a n y 16 m a j a 1920 r. p a r l a m e n t W o l n e g o
M i a st a G d a ńs ka ' 1.
Tak więc s t o so wn i e do art. 102 traktatu w e r s a l s k i e g o w o l ą G ł ó w n y c h
M o c a r s t w S p r z y m i e r z o n y c h i S t o w a r z y s z o n y c h w dniu 15 l i s t o pa d a 1920 r.
zostało p o w o ł a n e do życi a W O L N E M I A S T O G D A Ń S K o o b s z a r z e 1 893 k m 2
(bez wl ic ze nia p ow i er z ch n i wód p o r to wy c h) . W y t y c z e n i e m gr a ni c tak o k r e ś l o ­
nego t e ry to ri um zaj ęła się s pe cj al na k o m i sj a , z ł o ż o n a z t r z ec h c z ł o n k ó w (art.
101 )7.
Do ak tó w n o r m a t y w n o - p r a w n y c h p o w o ł u j ą c y c h W o l n e M i a s t o G d a ń s k n a ­
leży zaliczyć p o na dt o k o n w e n c j ę p a r y s k ą z 9 l is t o p a d a 1920 r.8 or az u z u ­
pe łnia ją cą j ą u m o w ę w a r s z a w s k ą z 24 p a ź d z i e r n i k a 1921 r
W o l ne Mi as t o G d a ń s k mi ał o r ó w ni e ż s w o j ą wa l u t ę - g u l d e n a 10.
G o d ł e m W o l n e g o M i a st a były d w a s re br ne k r z y ż e u s t a w i o n e j e d e n na d
d r ugi m na c ze rwo n e j tarczy, nad k t ór y mi unosi się złota k o r o n a ' '.
Tr aktat wer salski u za le żni ał p r o w a d z e n i e polityki m i ę d z y n a r o d o w e j G d a ń ­
ska od Ligi N a r o d ó w i P o l s k i 12.
7 Traktat P okoju m ię d zy M o ca rstw a m i S p rzym ie rzo n y m i i S to w a rzy szo n y m i a N iem cam i.
art. 100, [w:] Z b ió r doku m en tó w urzędow ych d o tyc zą c yc h sto su n k u W olnego M ia sta G d ańska
do R ze czyp o sp o litej P o lskie j ir G dańsku, cz. !: Lata 1 9 1 8 -1920, G d a ń sk 1923. s. 8-12.
* C i c h y, F aszyzm # G dańsku, s. 9.
7 S. D z i e w u 1 s k i. L u d n o ść W olnego
M ia sta G dańska, „ E k o n o m i s t a ” ,
N. K r e u 1 z b u r g, A tla s d e r F reien Stadt D a n zig , D a n zig 1936, s. 1 n.
3 (19 24) s. 52:
s Była to k o nw e ncja m iędzy Polską a W o ln y m M ia stem G d a ń skie m .
I Z aw arta pom iędzy Polską a W o ln y m M iastem G d a ń sk ie m c elem w y k o n a n i a i u z u p e ł ­
nienia polsko-gdańskiej konwencji paryskiej.
10 M. G u m o w s k i, M. P e 1 c z a r, P ien ią d z G d a ń ski, G d a ń s k 1960, s. 32.
II K onstytucja W olnego M ia sta G d a ń ska , [w:J Z b ió r d o k u m en tó w u rzęd o w y c h d o tyc zą c yc h
stosunku W olnego M iasta G d ańska d o R ze c zy p o sp o lite j P olskiej, cz. II: L a ta 1920 -1 9 2 4 ,
Gdańsk 1924, art. 2.
' S. M i t o s. W olne M ia sto G dańsk a L iga N a ro d ó w 1920-1939, G d a ń sk 1979, s. 5-8.
A r t y k u ł 103 trakt at u g w a r a n t o w a ł Li dz e N a r o d ó w z n a c zn e u pr a wn i e ni a
w W o l n y m M i e ś c i e G d a ń sk u. Jej m a n d a t a r i u s z e m b ył W y s o k i Komi sar z,
z a m i e s z k a ł y w G d a ń sk u . F a k t y c z n i e stał się on r e p r e z e n t a n t e m int er esów
m o c a r s t w o d g r y w a j ą c y c h w tej o r ganizacji g ł ó w n ą rolę. L i g a N a r o d ó w u z y s ­
k ał a k o m p e t e n c j e d o z a t w i e r d z e n i a K on st y tu cj i W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a oraz
m i a ł a s p r a w o w a ć nad ni m prot ekt or at . W s z e l k i e s pory p o m i ę d z y Polską
a W o l n y m M i a s t e m G d a ń s k i e m mi ał ro z st rz yga ć w pi er ws z ej instancji W y s o ­
ki K o m i s a r z Ligi N a r o d ó w . On r ó w n i e ż posi ad a ł p r a w o weta w sto su nk u do
u m ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h z a w i e r a n y c h p rz ez P o ls k ę w imi eniu Gdańska,
g d y b y R a d a Ligi u z n a ł a j e za s pr z e c z n e ze sta tu t em W o l n e g o M ia s ta lub
z k o n w e n c j ą p a r y s k ą 13.
P o l s k a o t r z y m a ł a p r a w o p r o w a d z e n i a sp r aw z a g r a n i c z n y c h W o l n e g o Mi asta
G d a ń s k a , stąd interesy M i a s t a i j e g o ob y wa te li r e p r e ze n t o w a ł y w świecie
p ol s ki e p l a c ó w k i d y p l o m a t y c z n e i k on su la rn e, n a t o m ia s t na t er yt or i um W o l n e ­
g o M i a s t a G d a ń s k a mia ło - za z g o d ą Polski - s we k on s u l a t y 35 p a ń s t w 14.
G d a ń s k zost ał z o b o w i ą z a n y do z a p e w n i e n i a P o ls c e s w o b o d n e g o dos tępu do
m o r za . W r e s z c i e traktat w er sa lsk i w s p o m i n a ł o o c h r o ni e i nt er es ów polskiej
m n i e j s z o ś c i n a ro d o w e j w W o l n y m Mie śc i e . D l a r e p r e z e n t o w a n i a tyc hż e u p r a ­
w n i e ń od 1921 r. w W o l n y m M i e ś c i e G d a ń s k u u r z ę d o w a ł K o m i s a r z G e n e r a l ­
ny R z e c zy p o s p o l i t e j Polskiej, r e p r e z en t u ją c y p r a w a Polski w Se na ci e Miasta.
Był on m i a n o w a n y p r ze z R z ą d Pol ski b e z k on ie c zn o ś c i z a si ę g a ni a uprzedni ej
z g o d y Se na tu . Dl a p o d k r e ś l e n i a j e g o pozycj i d y p l o m a t y c z n e j rząd w W a r s z a ­
wi e n a d a w a ł k a ż d o r a z o w e m u K o m i s a r z o w i G e n e r a l n e m u u r z ę d o w y tytuł m i ­
nistra. K o m i s a r z G e n e r a l n y b ył z w i e r z c h n i k i e m w sz y st k ic h u r z ę d n i k ó w p o l ­
ski ch d z i a ł a j ą cy c h w G d a ń s k u . J e g o o r g a n e m w y k o n a w c z y m był o biuro,
p o d z i e l o n e na c zt e ry wyd zi ał y. K o m i s a r z w r a z ze s w o i m b i u r e m podlegał
p o c z ą t k o w o P r e z y d i u m R a dy M i ni s t r ó w, a od 1924 r. M i n i st e rs t w u Sp ra w
Z a g r a n i c z n y c h 15.
13 P o d 1 a s .7. e w s k i. U strój p o lity c zn y W olnego M ia sta G dańska, s. 19; /.oh. także:
E, C i e ś I a k, Cz. B i e r n a t , D zieje G d a ń ska , G d ańsk 1969, s, 446-448.
14 W W o ln y m M ie ńcie G d a ń sk u m ieściły się konsulaty Anglii, A rgentyny, Austrii, Belgii,
Boliw ii, Brazylii, D anii, E k w a d o ru , Estonii, Finlandii, Francji, G w atem a li, Haiti, Hiszpanii,
Holandii, H o ndu ra su, Jugosław ii. Kolum bii, Kuby, Liberii, Ł o tw y . M e ksyku, Nikaragui, N orw e­
gii, P a na m y, Portugalii, R u m un ii, R zeszy Niem ieckiej, San D om ing o, Szw ajcarii, Szwecji,
T urcji, U S A , W ęgier, W łoch, Z SRR; por. D a n zig e r S ta tistisc h e s T aschenbticlt 1934, Danzig
1932, s. 165-166: E. J. P a ł y g a. P ro w a d ze n ie p rz e z P olskę s p fa w k o n su la rn y ch W olnego
M ia sta G d a ń sk a , „ R ocz n ik G d a ńsk i", 29 -30 (19 70), s. 105-111.
13 A. B a c i ń s k i. P olskie d u c h o w ie ń stw o k a to lic k ie te W olnym M ieście G dańska,
1 919-1939, [w:] S tu d ia G dańskie, t. 1, G d a ń sk 1973, s. 20-21; L i c h y. F aszyzm a* G dańska,
Dla o p r a c o w a n i a Konstytucj i W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a z o s ta ł a p o w o ł a n a
T y m c z a s o w a K o m i sj a K o n s t y t u c y j n a ( V e rfa s siitig sa u sc h itss ), z ł o ż o n a z 53
c z ło nk ó w ,
powołanych
z r ó żn yc h
ugrupowań
politycznych.
W ma ju
1920 r. o dbyły się wy bo ry do k o n s t yt u an t y g d a ń s k i e j 16.
U ro c zy st e i na ug ur ac y j ne p o si e dz e ni e Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o o d b y ­
ło się 14 c z e r w c a 1920 r. O t a t e c z n a j ednak w e r sj a t e ks t u k o n st y t u c j i zost ał a
p r z e g ł o s o w a n a d o p i er o n a d w u d z i e s t y m d r u g i m p o si e d z e n i u , tj. 11 s ier pni a
1920 r. Og ł o s z e ni e u r z ę d o w e n as tą pi ło w g d a ń s k i m „ M o n i t o r z e ” („ St aa ts a nz e i ge r ” ) 9 gr ud n ia 1920 r. Li ga N a r o d ó w w y s u n ę ł a j e d n a k p e w n e z a s tr z eż en i a
i z tej p r z yc z yn y p rz e d łu ż ył o się jej z a t w i e r d z e n i e aż d o 1 1 m a j a 1922 r. Po
p e w n y m czasie p odj ęt o st arania o w p r o w a d z e n i e d o k o ns t yt uc ji p e w n y c h
zmian. St ar an i a te zostały u w i e ń c z o n e u c h w a ł ą p a r l a m e n t u ( V o lk s ta g ) z dnia
4
lipca
1930
r„
a 9
w r ze ś ni a
t e go ż roku p o w y ż s z ą
ustawę
o z mi a n i e
konstytucji z at wie rdz ił a L i ga N a r o d ó w . O d t ą d j u ż o f ic j a l n y c h z m i a n b r z m i e ­
nia konstytucji nie p r z e p r o w a d z a n o , ale p o 20 c z e r w c a 1933 r „ czyli po
objęciu wł a dz y w W o l n y m Mi e śc i e G d a ń s k u pr ze z n a r o d o w y c h s o cj a li s tó w
( N S D A P ) , Senat o d s t ę p ow a ł s to p n i o w o od jej p o s t a n o w i e ń b ą d ź na d r od ze
faktów, b ąd ź za p o m o c ą a n t y k o n s t y t u c y j n y c h d e k r e t ó w 17.
Jak w yn ik a z p r ze ds t a w io ne j wyżej sytuacji, c h a r a k t e r p r a w n y W o l n e ­
go M i a st a G d a ń s k a n a p ł a s zc z yź n ie p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o był b ar dz o
swoisty. Był o to b o w i e m t e ry t or i u m w y ł ą c z o n e z R z e s z y N i e m i e c k i e j , ale
nie pr zył ąc zo ne do Polski. R ó ż n e był y i nt eresy i u k ł a d y s t o s u n k ó w m i ę ­
d z y n a r o d o w y c h na terenie W o l n e g o M i a s t a 18. W s z c z e g ó l n o ś c i d o t y c z y ł o
to p ła sz c zy z ny
p o l s k o - n i e m i e c k i e j 19, n ie mi e c k o- g d a ńs ki ej ~ °
o r az
p o l sk o-
- g d a ńs k i e j 21.
s. 9. Kolejnymi Kom isarzam i G e nera ln ym i R P byli w Gdańsk u: M acie j Biesiadecki (od
kwietnia 1920 r. do lipca 1921 r.), L eon Pluciński (od lipca 1921 r. do sty c zn ia 1924 roku),
Henryk Strassburger (od lutego 1924 r. do lute go 1932 r,), K a zim ierz P apce (od m arc a ¡932
roku do grudnia 1936 r.) i Marian Ch odack i (od sty cznia 1937 r. do w r z e ś n ia 1939 r,).
1,1 C i e ś 1 a k,
Bi e r n a t .
D zieje G dańska, s. 4 46-448.
1' P o d 1 a s z e w s k i. U strój p o lity c zn y W olnego M ia sta G d a ń ska , s. 43-63.
IK W interesującym świetle ukazują tę kw estie liczne wzm ianki w książce: C. M, C i a nf a r r a. The W ar a n d llie Valicąn, L ondon 1945, s, 164. 166, 168-169, 179-180.
|() Szczegóło w e opracow anie tej kwestii zob. J. K r a s u s k i. S to su n k i p o lsk o -n ie m ie c k ie
1 9 1 S -I9 2 5 , Poznań 1962; t e n ż e. S to su n k i p o lsk o -n ie m ie c k ie 1926- / 932, P o z n a ń 1964;
M. W o j e ¡ e c h o w s k i, S to su n ki p o lsk o -n ie m ie c k ie 1 9 3 3 -1 9 3 8 , P o z n a ń 1965.
Sz c ze gółow e przedstaw ienie tego z aga d nie n ia zob. L. D e n n e, D a s D a n zig -P ro h le m
in d e r d eutschen A u sse n p o litik 1934-1939, Bonn 1959; H. T r o c k a, G d a ń sk a h itle ro w sk i
„D rang nach O s-ien", G d ańsk 1964.
21 Szerzej o tym m o żn a prz eczytać w: M i k o s. D z ia ła ln o ść K o m isa ria tu : Cz. B i e r-
O s o b n ą p ł a s z c z y z n ę i nte re sów st a no wi ł a o b e c n oś ć Ligi N a r o d ó w w G d a ń ­
s k u " 2. Ze w z g l ę d u na stałe c z ł o n k o s t w o Francji, Wi e lk ie j Brytanii i Wł och
w R a d z i e Ligi N a r o d ó w s p r a wy W o l n e g o M i a s t a w p ol it yce za g r an ic zn e j tych
k r a j ó w o d g r y w a ł y t ak że n i e p o ś l e d n i ą r ol ę 23.
S p o ś r ó d w y m i e n i o n y c h wyżej r óż n yc h p ł as zc zy z n i nt er esó w wielu państ w
n a t e re nie W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a n aj bar dzi ej istotne były stosunki polsko- gd a ńs ki e , a te n ie u b ł a g a n i e u l egał y p og o r s z e ni u . Dz i a ł o się tak m i m o to, że
w latach
19 2 0- 193 0 strony z aw ar ł y p o n a d
170 w z a j e m n y c h u m ó w ;. Nie
p o m o g ł a tu n a w e t r o z j e m c z a r ola W y s o k i e g o K o m i s a r z a Ligi N a r o d ó w . Senat
G d a ń s k i , o p a n o w a n y p r z e w a ż n i e p r ze z p oz o st a ł y g a rn it ur u r zę dn i cz y pruski
i p rz ez p o d s y ł a n y c h z Be r l i n a w y s o k o k w a l i f i k o w a n y c h u r z ę d n i k ó w n i e m i e c ­
kich, c o r a z j a w n i e j w y k a z y w a ł n a ra st aj ącą t e n d en c j ę do o g r a ni c z an i a praw
Po ls ki i P o l a k ó w na t e r y t or i u m W o l n e g o Mi as ta G d a ńs k a . S z c ze g ól n i e stało
się to w i d o c z n e od 1933 i\, po w p r o w a d z e n i u w G d a ń s k u ustroju h i tl e ro w­
s kiego, p r o w o k a c y j n i e wr ęc z w r o go n a s t a w i o n e g o w z g l ę d e m Polonii gdańskiej
i z m i e r z a j ą c e g o w s z el k i mi s p o s o b a m i do p r zy łą c ze ni a W o l n e g o Mi as t a do
R z es z y N i e m i e c k i e j “ '.
O d n o t o w a ć tu na le ży fakt, iż W o l n e Mi a st o, f u nk c jo n uj ą c e na tak o k r eś l o­
n y m statusie (za c e sa r z a N a p o l e o n a w latach 1 8 08 -1 8 14 G d a ń s k byl r ównież
W o l n y m M i a s t e m) , było n o w y m i dość o r y g i n a l n y m z j a wi s k i e m poli tycznym.
T r z e b a w ie d z i e ć b o w i e m , że n a t y m n i e wi e l k i m t er yt or i um dział ał y aż cztery
wł adze: W y s o k i K o m i s a r z Ligi N a r o d ó w , K o m i sa r i a t G e ne r a l n y R z e c z y p o s p o ­
litej Pol ski ej, w ł a d z e g d a ń sk ie o r az R a d a Por tu i D r ó g W o d n y c h w G d a ń ­
s k u “'1.
T ak i status bu dz ił wi el e ko nt ro we rsj i . W ł a d z e g d ań s k i e głosiły, iż W ol ne
M i a s t o s ta no wi pe ł ny p o d m i o t p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o . P o g l ą d ten p o dt r z y ­
m y w a l i r ó w n i e ż n ie kt ór zy p r ze d s t a w i c i e l e Ligi N a r o d ó w w G d a ń sk u . S t a n o ­
w is k o takie w yd a je się j e d n a k błędne. W o l n e Mi as to G d a ń s k b o w i e m nie
n a t. S p ó r a rc h iw a ln y p o lsk o -g d a ń sk o -n ie n iie c k i
W a r s z a w a 1969.
w o k re sie m ie d zw ro jc n n sin
/ 9 / W/Wie,
Szerok ie p rzed staw ienie tej problem atyk i zob. M i k o s, W olne M iasto G dańsk a Liga
N aro d ó w .
23 T a m że , s, 6.
“ Ci c h y,
F aszyzm w G d a ń sk u , s, 9.
25 C i a n f a r r a, The W ar a n d the V atican, s. 164. 166, 168-169, 179-180, 191, 209;
B a c i ń s k i. P o lskie d u c h o w ie ń stw o , ś. 20; C i c h y , F aszyzm w G dańska, s. 9-10; M ik o s. W olne M ia sto G dańsk a L iga N aro d ó w , S. 346; M. P o d g ó r c c z n y, A lb e rt F orster
g a ttlc ile r i o sk a rżo n y, G dań sk 1977, s, 10-11.
M i k o
s, D z ia ła ln o ść K o m isa ria tu , s. 6.
m o g ł o być c z ł on k ie m organi zacji m i ę d z y n a r o d o w y c h , a także nie m ia ł o m o ż ­
liwości s a m o d z i el ne g o z a wi e r a ni a t r ak t at ów m i ę d z y n a r o d o w y c h 27. Nie z o st a ­
ło ono u znane za p a ń st w o w r o z um i e ni u p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o , nie mi a ł o
atrybutu suwe re nn oś c i, c ho c i aż p os i ad ał o w ł a s n ą k o n s ty t u c ję , o d r ę b n e o r ga ny
u s t a w o d a ws t w a , admi ni st racj i i s ą d o wn ic t wa .
II. L U D N O Ś Ć , U S T R Ó J 1 U K Ł A D S I Ł P O L I T Y C Z N Y C H
W SE N A C IE W O L N E G O M IA S T A G D A Ń S K A
T er yt or i um W o l n e g o M i a st a G d a ń s k a z a m i e s z k i w a ł o w 1919 r. ok. 353
tys.
l ud zi 2*.
Trudno jednak
ustalić
z całą
dokładnością,
j aki
b ył
stan
liczebny P ol a k ó w w W o l n y m Mi eści e. P r z y c z y n ą tej t r u dn oś c i j e s t fakt, iż
ch o c ia ż było kilka s pi sów ludności, nie istniały w nich j e d n a k r u br y k i n a r o ­
d o wo ś c i o w e , i to ce lo wo , by p o d t r z y m a ć t wi e r d z e n i e o n i e m i e c k o ś c i G d a ń ­
ska. U m i e s z c z a n o j e d y n i e r ub r yk ę r ej es t r u j ąc ą o so b y p o d w z g l ę d e m j ę z y k o ­
wym, np. z. p ol s k ą i k a s z u b s k ą m o w ą o jc z ys t ą lub z n i e m i e c k ą i pol ską.
Zak ł ad aj ąc p ewi en błąd s z a c u n k o w y , m o ż n a pr z yj ą ć, że l udnoś ci o n a r o d o ­
wości polskiej było ok. 10% ogól nej liczby m i e s z k a ń c ó w 29.
Z innej p e r s p ek t y w y rzecz uj mu j ą c , P o la c y - o b y w a t e l e p o l sc y st an owil i
6 0% ogólnej liczby c u d z o z i e m c ó w z a m i e s z k a ł y c h w W o l n y m M i e ś c i e G d a ń ­
sku. Na zł oż oną m o z a i kę s trukt ury n a r o d o w o ś c i o w e j W o l n e g o M i a s t a w p ł y n ą ł
fakt, iż obok N i e m c ó w i P o l a k ó w mi es zk al i tu Ż ydz i, R o s j a n i e , Litwini,
Łotysze. Uk ra ińc y, H ol en dr zy , Be l go wi e, Du ńc zy c y* Sz w e d z i . N o r w e g o w i e ,
Anglicy, Szkoci, Francuzi , R um u n i , S e r b o w i e , Czesi, A m e r y k a n i e , J a p o ń ­
czycy, Ch i ń c z y c y i i nni 30.
W ol ne Mi as t o G d a ń s k two r zy ło s wo i s tą k o r po r ac j ę t e ry t o r i a l n ą o c h a r a k t e ­
rze republiki d e m o k r a t y c z n e j 31.
Kon st yt uc ja W o l n e g o M ia s ta G d a ń s k a w y o d r ę b n i ł a d w a n a c z e l n e o rgany.
W ł a d z a u s t a w o d a w c z a s p o c z y w a ł a w rę ka ch S ej mu , z w a n e g o V olkstag , z ł o ż o ­
nego ze 120 posł ów, w y b i e r an y ch na o k r es c zt e r e ch lat ( P a r l a me n t ) . Z d n i e m
" T r o e k a, G dańsk a h itle ro w sk i „D rang nach O s t e n ”, s. 4-13.
'* C i c h y, F aszyzm u1 G d a ń sku , s. 9.
29 T a m ż e , s. 8-9.
'
S. M i k o s, Stru ktu ra sp o łeczn a i p ro b le m
n a ro d o w o śc io w y
ie W olnym
M ieście
G dańsku, „Zeszyły N auk ow e W y działu H u m a n is ty c zn e g o U niw e rsy tetu G d a ń sk ie g o . H istoria ” ,
4(1975), s. 68.
P o d l a s
z cwski ,
U strój p o lity c zn y W olnego M ia sta G d a ń ska , s. 101.
4 l ipca 1930 r. o b n i ż o n o liczbę p o s ł ó w do S e j m u ze 120 do 72, liczbę s en a ­
t o r ó w n a t o m i a s t z 20 do 10 32. N a j w y ż s z y m o r g a n e m w y k o n a w c z y m byl S e ­
nat. s k ł a da ją c y się z p r ez y de n ta , za st ę pc y p r e z y d e n t a i z d w u d z i e s t u s e na to ­
rów, d z i el ą cy ch się na s ie dm i u s e n at o ró w g ł ó w n y c h (im H a u p m m ł) i t r z yn a s­
tu p o b o c z n y c h (im N e b e a m t). P r e z y d e n t a Se na tu oraz si ed mi u senat or ów
w y b i e r a n o p o c z ą t k o w o n a lat d w a n aś c i e, p ó źni ej - n a s kut ek interwencji Ligi
N a r o d ó w - okr es ten ul egł s kr ó ce n iu do lat c z t e r e c h 30, Se n a t spełniał rolę
rz ąd u or az o r ga n u a dmi ni st ra cj i r z ąd o w e j i s a m o r z ą d o w e j . O ile f unkcj e us ta­
w o d a w c z e dzieli! Se na t z S e j m e m (V o lk sta g ), o tyle w z akr esie działalności
w y k o n a w c z o - z a r z ą d z a j ą c e j p o s ia da ł on w y ł ą c z n e k o m p e t e n c j e 34. M o c ą pra­
w a s z c z e g ó l n ą rolę spełni ał p r e z yd e nt Senat u. On p r ze w o d n i c z y ł p o s i e d z e ­
n i o m S e na t u or az r e p r e z e n t o w a ł go n a z e wn ą tr z, s p r a w o w a ł o gó ln e k i e r o w ­
n i c t w o i n a d z ó r n a d c a ł y m t o k i e m c zy nn oś c i a dmi n is t r a cy j ny c h .
W c elu f u n k c j o n o w a n i a w y m i a r u s p r a wi e d li wo ś c i z d n i e m 23 kwiet nia
1921 r. został u s t a n o w i o n y N a j w y ż s z y S ąd W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a 35.
T a k o k r e śl on y ustrój p ol it yc z ny W o l n e g o M i a s t a f u n k c j o n o w a ł do 20
c z e r w c a 1933 r., czyli d o m o m e n t u p r z e ję c ia w ła d zy w G d a ń s k u p rz ez n ar o­
d o w y c h s ocj ali st ów. O d tej p or y Se n at G d a ń sk i , p o d p o r z ą d k o w a n y partii
h i tl er ows k i ej , d ą ży ł do o b a le n ia kons t yt uc ji W o l n e g o Mi as ta, wiel okrotnie
w y d a ją c n o r m y st ojące w j a w n e j z nią sp rz e cz n o śc i. T ak więc p od rządami
n a r o d o w y c h s o c j al i s tó w ustrój p ol i t yc z ny W o l n e g o M i a st a G d a ń s k a st op n i owo
z at r a cał swój k o n s t y t u c y j n y c ha ra kt e r, u p o d a bn i a j ą c się do u s tr oju p o li ty c zn e ­
g o R z e sz y N i e m i e c k i e j 10.
U k ł a d sił p o l i t y c z n yc h W o l n e g o M i a s t a był z as a d n i c z o a n al og i c z ny do
n i e m i e c k i e g o . Partie p o l it yc z ne d zi ał aj ące w G d a ń s k u u p a t r y w a ł y w partiach
R z es z y s wo j e o r g a ni z a c je m a c i e r z y s t e ' 7.
31 T a m ż e , s. 78, 104.
03 C i e ś 1 a k. B i c r n a t, D zie je G dańska, s. 448-450.
P o d 1 a s z e w s k i. U strój p o lity c z n y W olnego M ia sta G dańska, s. 108.
33 T a m ż e , s. 199.
P 1 e n k i e w i c z, K o śc ió ł k a to lick i « ’ W olnym M ieście G d a ń sku , s. 12-13.
',7 C. J. B u r c k h a r d t , M o ja m isja vr G d a ń sku 1937-1939, W a rsz a w a 1970, s. 16;
E. Z i e h m. A u s m e in e r p o litisc h e n A rb e it in D a n zig 1914-1939, M a r b u r g - L a h n 1956;
II. L. L e o n h a r d t . N a zi C o n q u est o f D anzig, C h ica go 1942, s. 41.
III. P R O B L E M P R Z Y N A L E Ż N O Ś C I K O Ś C I E L N E J G D A Ń S K A
Układ sił po li t y c zn yc h Eu r op y , ul eg aj ąc z m i a ni e p o I w o j n i e ś wi at ow ej ,
poc ią gną ł za sobą r ów n i e ż z m i a n ę w d z ie d z i n i e a d mi n i st r ac j i k oś c ie l n e j na
terenie W o l n e g o M i a st a G da ńs ka . Po j e g o u t w o r z e n i u o k a z a ł o się, że na
ter yt or ium znalazły się obszary, które p o d w z g l ę d e m a d mi n i st r ac j i ko śc ie l ne j
należały do d w ó c h diecezji: wa r mi ńs ki e j ( d ie ce zj a n i e m i e c k a ) o r a z c h e ł m i ń ­
skiej (diecezja polska). W g ra ni ca c h W o l n e g o M i a s t a m ie ś c i ł o się 36 parafii
kat ol ickich - p o d z ie l on y ch po r ó w n o p o m i ę d z y o bie d i e c e z j e 38.
Ró żn e u g r u p o w a n i a pol i t yc zn e w W o l n y m M i e śc i e r e p r e z e n t o w a ł y o d m i e n ­
ne k on c e pc j e d ot y c zą c e r o z w i ą za n i a ust roj u d i e c e z j a l n e g o G d a ń s k a . Po p a r te
zostały one licznymi d e m o n s tr a cj a m i i p e t y cj a mi k i e r o w a n y m i d o Stolicy
Apostolskiej.
W n ie mi ec ki ch koł ach k at ol ic kic h b ra n o p od u w a g ę e w e n t u a l n ą p r z y n a l e ż ­
ność k ośc ie lną G d a ń s k a do diecezji w a r mi ń s ki e j. W t y m t eż c el u u t w o r z o n o
Or ga niz ac ję G d a ń s ki c h K a to l i kó w N a r o d o w o ś c i N i e m i e c k i e j ( O r g a n isa tio n
d e r K atho lik en D e u ts c h e r N a tio n a litä t d e r F re ie n S ta d t D a n z ig ) , której
za d an i e m było p o d e j m o w a n i e k r o k ó w n a p ł as z c z y ź n i e d y p l o m a t y c z n e j
r óżnych szczebli c el e m u z y s k a ni a z go d y St oli cy A p o s t o l s k i e j n a w y ł ą c z en i e
parafii z terenu mi as ta G d a ń s k a s po d j u r y s d y k c j i b i s k u p a c h e ł m i ń s k i e g o
i prz ył ą cz en ie ich do diecezji w a rm i ń s ki e j. N i e p o ś l e d n i ą rolę w łoni e tej
organizacji o d g r y wa ł o także n i e m i e c ki e d u c h o w i e ń s t w o g d a ń s k i c h parafii 9.
Kiedy o kazał o się, że p etycj e z łożone za p o ś r e d n i c t w e m S e n a t u G d a ń s k i e g o
z ar ów no u K o m i s a r z a G e n e r a l n e g o R z e cz y p o s p o li t e j Pol s ki ej w G d a ń s k u , j a k
i u W y s o k i e g o K o m i s a r z a Ligi N a r o d ó w nie p r z y ni o s ł y ż a d n e g o rezultatu,
s p r aw a n a br ał a d u że g o rozgł osu, a n a w e t p r ze r o d z i ł a się w o t w ar t y spór.
Rz ąd
Polski
oraz
kat ol icy P ol ac y
w Gdańsku
nie
pozostawali
oboj ęt ni
i bezczynni ; o ś w i a d c z o n o z at e m g o t o w o ś ć ob j ęc i a p a t r o n a t u n a d k o śc i o ł am i
w G da ńs ku , co m ia ł ob y hi sto ryc zn e u z as a d n i e n i e z c z a s ó w , k ie d y G d a ń s k
należał do ar ch i di ak on at u p o m o r s k i e g o z d i e c e z j ą w e W ł o c ł a w k u , a pa tr on a t
nad n a j w i ę k s z y m
w Gdańsku
kościołem
pw.
N a j św i ę t s z ej
Maryi
P a nn y
3S A. I) r z y c i m s k i. P olityczne tło p o w sta n ia d ie c e zji g d a ń skiej, „ Ż y cic i M y ś l’',
15(1975), nr 5(251), s. 14; W. P a p c n f u s s, G e sc h ich te d e r k a th o lisc h en K irche in
D anzig. Danzig 1937, s. 32: R. S t a c h n i k, D ie k a th o lisc h e K irch e in D anzig, M ün ste r
1959, s. 130; F. S t e f f e n. D ie D iö cese D anzig, ih r e rste r B is c h o f G r a f O 'R o u rk e m u l ihre
K a th ed ia lkirc h e zu Oliva, D anzig
1926, s. 8.
39 S t e r t e n , D ie D iö sie se D a n zig , s. 8-22; zob. także: S t a c h n i k , D ie k a th o lisc h e
K irche in D a n zig , s. 131.
s p r a w o w a ł król Polski. P o n a d t o st rona pol ska, b ro ni ąc swej racji stanu,
p o w o ł y w a ł a się na s t o s ow n e u n o r m o w a n i a (art.
100 i 104 § 5 ) traktatu
w e r s a l s k i e g o 41.
D ni a 15 g r u d ni a 1921 r. ó w c z e s n y M i n i s t e r S p r a w Z a g r a n i c z n y c h RP
w W a r s z a w i e stwierdzi ł, iż „ d ą ż n oś c i ą R z ą d u Po ls k ie g o b ył o i jest, aby
t e re ny p o d w z g l ę d e m k o śc i e l n y m c h w i l o w o n a l e żą ce do diecezj i chełmi ńs ki ej
i warmińskiej,
p rz ek sz ta łci ć
chełmińskiego.
Jednakowoż
w G e ne r a l n y
W ik a r i a t
to d op i er o m o ż n a
za le żny
bę dz ie
od
b i sku pa
p r ze p r o w a d z i ć
po
z a wa r c i u k o n k o r d a t u ze Stoli cą Ap os t ol sk ą ; p r z y g o t o w a n i a k o n k or da tu są
w toku. D o t ego c za su o t r z y m a l i ś m y z a p ew n i e n i e , że w n i c z y m nie będzie
n a r u s z o n y status q u o ”41.
B i or ąc pod u w a g ę p o w s t a ł ą w W o l n y m Mi e śc i e G da ń s k u sytuację, która
od d ł u ż s z e g o c za s u s t a wa ł a się p r z y c z y n ą c or az to n o w y c h k o n f li k t ó w p o m i ę ­
dzy k a t ol ik a mi P o l a k a mi a N i e m c a m i , już nie tylko na tle p o l it yc zn y m, ale
i r el i gi j n y m, p a p i eż Pi us XI d e k r e t e m K o n gr e ga c ji K on sys tor ia lne j Sa nctissim u s D o m in u s z d ni a 24 k wi e t n i a 1922 r. r o z s t r z yg n ą ł spór, wył ączaj ąc
t e ry t o r i um W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a ta k spod j u r y s d y k c j i b i s k u pa c h e ł m i ń ­
s ki ego, j a k i w a r m i ń s k i e g o or az p o d p o r z ą d k o w u j ą c j e g o o b ywa te l i u s t a n o w i o ­
n e m u a d m i n i s t r a t o r o w i a po s t o l sk i e mu . N o w o m i a n o w a n y m a dmi ni st r at or em
a p o s t o l s k i m W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a został d o t y c h c z a s o w y b is kup Rygi graf
E d w a r d O ’R o u r k e 42. P o c h o d z i ł on ze s tar ego rodu i r la ndz ki e go, którego
c z ę ś ć o s ia d ła w Rosji, sł użąc c a r ow i i po si ad a j ąc ta m z n a c z n e ma ją tki 4’.
111 W . C i c c h o r s k i , D iecezja G dańska - w sp o m n ien ia w j e j 50-lecie, 1923-1975.
„ M iesię cz nik D iecezjalny G d a ń s k i ” , 19(1975), s. 207-224.
41 T a m ż e , s. 216-217.
4' P i u s PP. XI. D eere tum S. C o n g re g a tio n is C onsistorictlis „ S a n ctissin iu s D o m in u s".
A A S 14(1922), s. 312. W niedzielę 21 maja 1922 r. p o w ia d o m io n o wiernych oficjalnie
z a m b o n ko śc io łó w katolickich W o ln e g o M iasta G da ńska , że O jciec św ięty o dłączył teren
W o ln e g o M iasta od diecezji chełm ińskiej oraz w a rm iń skie j i ustanow ił jed n o c ze śn ie
A d m in is tra tu rę Aposto lską.
43 E d w a rd O ’R ou rke urodził się 26 pa źdz ie rnika 1878 r. w Basin pod M iń skiem na terenie
Rosji carskiej, gdzie je g o rodzic e - M ichał i A n ge lin a - posiadali znaczny m ajątek. Ojciec
j e g o był w y s o k im ofice rem m arynarki wojennej. P o c z ątk o w o E d w a rd kształcił się przez dwa
lata u o jcó w j e z u i tó w w C h y ro w ic , następnie u c zę sz cz ał do g im n a z ju m w Wilnie. M aturę zdał
w R y d z e w 1898 r. Po u k o ń c ze n iu tam politechniki, wyjechał na studia p raw nicze do Fryburga
sz w a jca rsk ieg o . Nie u koń c zy ł ich je d n a k i w 1904 r. przeniósł się do Inn sbru c ka na studia
teologiczne. S a k ra m e n t k a p ła ń stw a przyjął 27 p a źd z ie rn ik a 1907 r. w Kownie. W rok później
został z a m ia n o w a n y w y k ła d o w c ą historii K ościoła w se m ina riu m petersbu rsk im ; jedno cześn ie
p o w ie rzon o m u opiekę d usz p a sterską nad ro b o tn ic zy m osiedlem w K olpinie pod Petersburgiem.
W 1911 r. został p r ob osz cz e m parafii św. Stan isław a w P etersburgu, a w roku następnym
h o n o r o w y m ka n o n ik ie m k a te dralnym , a tak że oficjałem sądu diecezji m ińskiej. Dnia 20
W ten s pos ób z a k oń c zy ł się p i er w sz y etap n o r ma l iz a cj i s t o s u n k ó w k o ś c i e l ­
nych w Gdań sk u.
Dni a 10 lutego 1925 r. p o d a n o do w i a d o m o ś c i w G d a ń s k u , że z aw ar t y
został ko n k or da t mi ęd zy St ol ic ą A p o s t o l s k ą a Po ls ką . O s t a t n i e z d a ni e art. III
kon ko rda tu m oc n o zan ie po k oi ł o N i e m c ó w k at ol ik ów ; b r z m i a ł o o n o n a s t ę p u j ą ­
co:
„aby
zachować
z a p r z y ja źn i o ne
stosunki
m ię d z y
S to l i c ą
Apostolską
a Po ls ką Rz ec z po sp o li t ą bę dz ie w P ol sc e p r z e b y w a ł N u n c j u s z Ap o s to l s k i ,
a w Rz y m i e prze ds t awi ci el Polski. P e ł n o m o c n i c t w a N u n c j u s z a A p o s t o l s k i e g o
w Pol sce roz ci ąga ć się b ę d ą r ów n ie ż n a o b s z ar W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a ”44.
Art. IX kon k or da t u o z na cz ył d o k ła d ni e p od z i a ł ko śc ie ln e j hi er ar chi i w Polsce:
„granice pr owi ncj i kościelnej
i diecezji b ę d ą p o k r y w a ł y
się z g r a n ic a mi
P a ń s t w a P ol s k i e g o ”45, przy c z y m nie b ył o tu żadnej w z m i a n k i o g ra n ic a ch
p o li tyc znyc h obszaru W o l n e g o M i a s t a G d a ńs k a . S e n a t G d a ń s k i u w a ż a ł j e d n a k ,
że zapis o nast ępuj ącej treści: „ p e ł n o m o c n i c t w a N u n c j u s z a A p o s t o l s k i e g o
w Pol sce r oz ci ą ga ć się bę dą na o b s z ar W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a ” m ia łb y
j a k o b y o z na cz ać zal e żn oś ć G d a ń s k a od N u n c j u s z a A p o s t o l s k i e g o w W a r s z a ­
wie w dzi edzinie kościelnej. T y m o b a w o m d ała swój w y r a z O r g a n i z a c j a
G da ńs ki c h K a t o l ik ów N ar o d o w o ś c i N i e m i e c ki e j ; stało się to na j ej t ł u m n y m
zebraniu w dniu 12 lipca 1925 w G d a ń sk u . Po t y m s p o t k a ni u w y s t o s o w a n o
do Stolicy Apos tols kiej r ezolucję p ro sz ąc „by G d a ń s k p o d n i e s i o n o d o rangi
diecezji podległej Stolicy Ś w i ę t e j ”46,
W p oł ow ie g ru d n ia 1925 r. w e z w a n o do R z y m u b i s k u p a E d w a r d a O ’R o u r ­
ke. Po r oz pa t r z eni u sprawy, a t a k ż e z u w a g i na to, że u t w o r z e n i e a d m i n i s t r a ­
tury apostolskiej j e st c z y mś p r ze j ś c i o w y m , p a p i e ż Pius XI K o n s t y t u c j ą a p o s ­
tol ską z 30 g ru d ni a 1925 r. U niversa C hristt f i d e l i u m c u r a e r y g o w a ł s a m o ­
dz ie lną diecezj ę g d a ń sk ą z p r a w e m e g z e m p c j i 1'. O s o b n ą bullą, z 3 sty cz ni a
września 19 18 r. papież Benedykt XV Zam ianował go b isku pe m Rygi. Sakrę bisk u p ią przyjął
17 grudnia tegoż roku w Wilnie. Je d n a k że w R y dz e nie przyjęto go ż y cz liw ie , g d y ż Ł o tysze
woleliby mieć u siebie biskupa-rodaka. Choc ia ż je g o w aodzony takt ro z p ro s zy ł p ierw otną
nieufność, jed n a k w swej delikatności poprosił Stolicę A p o s to lsk ą o zwolnienie: go i u s t a n o ­
wienie b isk upe m Rygi Łotysza. W takich o k olic z n ościa ch papież B e nedyk t XV od w o ła ł go
z Rygi 10 kwietnia 1921 r. i m ian ow ał biskup em tytu la rnym K ancy. Jako taki został biskup
O ’Rourke z am ian ow a n y 24 kw ietnia 1922 r. a d m inistratorem a p o stolsk im w W o ln y m Mieście
G dańsku. Zob. P 1 e n k i c w i c z. K o śció ł ka to lick i w W olnym M ie śc ie G d a ń s k u , s. 41.
44 K onkordat P olski ze Sto licą A p o sto lsk ą z roku 1925, L w ó w 1925 [Dz.U. poz. 3 6 1.
D r /, y c i m s k i. P olityczne tło
p o w sta n n n n ia d ie c e z ji g d a ń sk ie j, s. 22 n.
46 S t e 1 f e n, D ie D iö zese D anzig, s. 47n.; A. B a c i ń s k i, P ie rw szy b isk u p g d a ń ski
E dw ard O 'R o u rk e , „ M iesię cz n ik D iecezjaln y G d a ń s k i ” , 6(1962), s. 157-167.
47 P i u s PP. XI, C onstitutio a p o stó lic a „ U niversa C h risti fid e liu m c u r a " , 30 XII 1925,
AAS 18(1926) 38-39. Zob. także: „G azeta G d a ń s k a ” , 1926, nr 37 (z 10 II).
1926 r., p a p i e ż Pius XI m i a n o w a ł p i e r w s z y m o r d y n a r i u s z e m g d a ń s k i m b i sk u ­
pa E d w a r d a O ’R o u r k e 48. O fic ja lny i ngres b i s k u p a odb ył się 1 c ze rwc a
1926 r. w p o c y s t e r s k i m k ości el e p a r af i a l n y m w Ol iwie, który Ko n st yt uc ja
a p o s t o l s k a z 30 g r u d n i a 1925 r. p o d n i o s ł a do g o d n o ś c i ka te dr y ■.
IV . P O L I T Y K A F A S Z Y S T O W S K A W O B E C B I S K U P Ó W G D A Ń S K I C H
B i s k u p a O ’R ou r k e c e c h o w a ł z a w s z e o b ie k t y w n y s t os u ne k tak do Pola ków,
j a k i d o N i e m c ó w . Nie p o d o b a ł o się to p ó źniej tym o st at ni m, z wł asz cz a
c z ł o n k o m hit ler owskiej N S D A P . R o z p o c z ę ł a się w i ęc nań s t op n io w a nagonka.
Z n a m i e n n a b ył a też p o s t a w a p i e r w s z e g o g da ń s k i e g o b i s k up a w cz as ie z w o ł a ­
n e g o p r ze z ni e go s y n od u d i e c ez j al ne go , który r oz p oc z ął się w 10 grudni a
1935 r. T e m a t y k a o b r ad s y n o d a ln y ch , o p r óc z kwestii a d mi ni s t r a c yj ny ch ,
d o t y c z y ł a p r z ed e w s z y s t k i m d w ó c h p ł as zc z yz n: d u s z p a s t e r s t w a p o l on i jn e go
o r az
w y c h o w a n i a k a t ol ic k ie g o
m ł o d z i e ży .
Wynikało
to
w dużej
mierze
z p ol it yki S en at u G d a ń s k i e g o , który dą żą c do p o l it y c z n e g o u je dnol ic eni a
W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a , za w s z e l k ą cenę p ra g ną ł p o z y s k a ć m ł od z ie ż dla
r u ch u n a r o d o w o s o c j a l i s t y c z n e g o . M ó w i o n o też w ó w c z a s o w z ro ś ci e polskiej
mn ie j sz o śc i w G d a ń s k u . B i s k u p licząc się z t ym z o b o w i ą z a ł w s z ys t k i c h k a p ­
ł a n ó w g d a ń s k i c h do u c z e ni a się j ę z y k a p o l s k i e g o 50.
W mi a rę w z r a st a n i a s z o w i n i z m u i w r ogoś c i h i t l e r o w c ó w do Kościoła
w G d a ń s k u sy tu ac j a b i s k u p a E d w a r d a O ’R o u r k e s ta w a ł a się c o ra z trudniejsza.
P o g o r s z y ł a się j e s z c z e bardzi ej , gdy e r y g o w a ł d wi e p ol s ki e parafie p er s o n a l ­
ne. Nie d a r o w a n o m u t ego n aw et i wtedy, g dy p od presją, s ku t ki e m szantażu
S e n a tu
Gdańskiego,
za wi esi ł
wykonalność
d e k r e t ów
nominacyjnych,
co
z kolei ze strony n i ek t ó r y c h d z ia ł ac zy P ol onii g da ńs ki e j, a n a we t ze strony
S tol ic y Ap os t ol s ki ej ,
zost ało n iemi le p r z y j ę t e 51. W o b e c
ta ki eg o rozwoju
syt uacj i, a p r a w d o p o d o b n i e i w w yn i ku n a c i s k ó w i nne go r o d z a ju w y w i e r a ­
41 C i c c h o r s k i. D ie ce zja G dańska, s. 220-224.
4W S t a c h n i k. D ie k a th o lisc h e K irch e in D a n zig , s. 142.
Zob. także artykuł
In g re s b isk u p a g d a ń sk ieg o w „G az e cie G d a ń s k ie j” nr 125 z 21 V 1926 r.
redakcyjny
50 Szerzej o I S ynodzie diecezji gdańskiej zob. D iö ze sa n -S y n o d e des B istu m s D anzig 10-12. 12 1935 zu D a n z ig -O liv a , D a nzig 1936; E. K 1 c i n c r t, O b o w ią ze k o p a n o w a n ia ję z y k a
p o lsk ie g o p rz e z d u c h o w ie ń stw o g d a ń sk ie >v latach 1935-1937, „M iesię cz nik Diecezjalny
G d a ń s k i ” , 22(197 8), s. 137-142; t e n ż c. U sta w o d a w stw o I S ynodu G d a ń skieg o i jeg o d u sz­
p a ste rsk i ch a ra k te r, tam że, 19(1975), s. 286.
51 Szerzej na len tem at zob. B a c i ń s k i, P olskie d u c h o w ie ń stw o , s. 78-82.
nych pr zez Senat, b i skup O ’Ro u rk e z ro zu mi a ł , że j u z ni e j e s t w stanie w y ­
pełniać swojej misji. Uważał , że lepiej i k or zyst ni ej b ę dz ie dl a K oś ci oł a,
jeżeli opuści Gd a ńs k . Po p r o si ł St oli cę A p o s t o l s k ą o z w o l n i e n i e go ze st a­
n o w is k a
o rd y n a ri us z a
diecezji
g da ńs ki e j.
Rezygnacja
została
pr zy j ęt a
i z d ni e m 13 c z e r w c a 1938 r. o t r z y ma ł z w o l n i e n i e 52.
N as t ę pc ą b is k up a O ’Rour ke w W o l n y m M i e ś ci e G d a ń s k u mi a ł z os ta ć ks.
prałat dr F r ancis zek Sawi cki , w y bi t n y p r o f e s o r filozofii w S e m i n a r i u m D u ­
c h o w n y m w Pelplinie, n i e z w yk le c en i o ny p r ze z k a t o l i k ó w G d a ń s k a za swe
o dczyt y
w języku
n ie m i e c k i m dla mi e js c o we j
i n t e l i ge n cj i5’. W za sa d z ie
o t r z yma ł on j u ż nomi na cj ę, lecz w w y n i k u n i e z w y k l e k a t e g o r y c z n e g o s p r z e c i ­
wu Senatu W o l n e g o M i a s t a G d a ń sk a , zos ta ła o n a p r ze z Stoli c ę A p o s t o l s k ą
odwoł ana.
W i el k i m z a s ko c ze n ie m, z w ła s z c z a dla d u c h o w n y c h , s tała się n o m i n a c j a na
go dn o ść b isk up a gdań s k ie go , p r z y s ł a n a 13 c z e r w c a 1938 r. dla m ł o d e g o ks.
dra Karola Marii Spletta, b ę d ą c e g o z al e d w i e trzeci
rok a d m i n i s t r a t o r e m
parafii katedral nej w Oliwie. P o ch o dz i ł on z n i e m i e c k o - p o l s k i e j r o dz i n y i nt e­
ligenckiej z Sopot u. J ak o mł ody kapłan u k o ńc z y ł s tu d ia p r a w n i c z e w R z y mi e ,
J e g o ojciec na le ża ł do c z o ł o w y c h d z ia ła czy katol icki ej partii C e n t r u m i p r z ez
p e wi en czas był też w i c e p r e z y d e n t e m V o l k s t a g u w G d a ń s k u . K o n s e k r a c j a
b iskupa Splet ta miał a mi ej sc e w ka te dr z e oli wski ej 24 s i e r pn ia 1938 r.54
Rządy
bi sk up a
Splet t a
p rz yp a dł y
na
ci ężki
i skomplikowany
okres.
W G d a ń s k u na dobr e r o zp a n o s z y ł a się par tia n a z i s t ó w N S D A P , w r o g o n a s t a ­
wi on a do Ko śc io ła kat olickiego. Z c h w i l ą o b j ę c i a d iecezji p r z e z d r u g i e g o
bi sk u pa p ol it yk a k oś ci el na Senatu G d a ń s k i e g o u a k t y w n i ł a się. P r z ed e w s z y s t ­
ki m z a m i e r za no c a ł ko wi c ie
podporządkować
sobi e
d z i a ł al n o ś ć
K oś c i o ł a
w W o l n y m Mi eśc ie oraz za ci eś ni ć z wi ązki z E p i s k o p a t e m N i e m i e c k i m . Usil-
3* T e u 7. c. Pici',wszy biskup g d a ń ski, s. 162; R. S t a c h n i k, D a n z ig e r P riesie rb u c h
1920-1945. Hildesheiin 1965, s. 32. B iskup O 'R o u r k e opuścił w k rótce G d a ń sk i w yjech ał do
Poznania. W okresie letnim 1939 r. udał się w o d w ie dziny w sw oje o jcz y ste .strony w okolice
Grodna i Now ogródka. T am zastała go II w ojna św iatowa. Dzięki s p o tk a n e m u w ó w c z a s z n a ­
jo m e m u generałow i niem ieckie m u udało mu się w yjech ać trasą prz ez W iln o i K rólew iec do
Rzymu, guzie pozostał aż do swojej śmierci. Z m a rł 21. c ze rw c a 1943 r. w rz y m s k im szpitalu
Sióstr Elżbietanek.
Je go referat na do roc zn ym sy m p o z ju m gd a ńsk ich kato lików (K a th o iik e n ta g ) w p a ź d z ie r­
niku 1935 r. został zaa ta ko w a n y przez n a zisto w sk ą prasę; od tąd w id z ia n o w m m „ n ie b e z ­
piecznego agitatora". Por. E. P i s z c z. Spraw a n o m in a c ji ks. F ra n c iszk a S a w ic k ie g o na
bisku/m d iec ezji g d a ń sk iej w 1938 ro k u , „Stud ia P e lp liń sk ic ” , 1(1969), s. 39-48.
K onsekraiion m ul In tro n isa tio n des B isclio fs d r C arl M aria S p lett ani 24.08. ¡9 3 8 zu
D a n zig -O liva . A rch iw u m A rchidiecezjaln e G d a ń skie , sygn. H/Kb/41 ; S. B o g d a n o w i c z,
K arol M aria Splett. B iskup G dański. W ięzień sp e c ja ln y P R L , G d a ń sk 1995, s. 24-31.
nie s ta ra no się też w y e l i m i n o w a ć z d z i ał alnoś ci K o śc i oł a ka to l ic ki eg o w W o l ­
n y m M i e ś c i e G d a ń s k u d u s z p a s t e r s t w o pol onij ne. P ol it yk ą ko ś ci e ln ą na intere­
s u j ą c y m nas tereni e m o c n o i n te r es ow ał o się M i n i s t e r s t w o R ze sz y do Spr aw
Ko śc i el n yc h . Z t ego w z g l ę d u p o d s t a w o w e k ier unki tej polityki były przez
g da ń sk i S e n at k o n s u l t o w a n e z r z ą d e m b e r l i ń s k i m ' 5.
W o kr es i e s w oi c h r z ą d ó w b i s k up Splet t był w i e l o k r o t ni e n a k ł a n i an y z a­
r ó w n o p r ze z Se na t W o l n e g o Mi ast a, j a k i p r ze z g es t a p o do w y d a w a n i a p o ­
d y k t o w a n y c h m u z ar zą dze ń. W t akich w y p a d k a c h b r ak o w a ł o mu n i e je d no ­
kr ot ni e o d w a g i i s ta no wc z oś c i. Z d a r z a ł o się, że ulegał presji hitlerowskiej
i p o d p i s y w a ł ni ek t ór e p o s t a n o w i e n i a , kt ór e były s z k o dl i w e i p r zykr e dla
P o l a k ó w , ż y ją c y c h n a t e r yt or i um diecezj i gdański ej i c h e ł m i ń s k i e j 56. W p r o­
cesie, j aki w y t o c z o n o m u p óźni ej , tak wy ja ś ni a ł p r ze d S p e c j a l n y m S ąd em
K a r n y m sw oj e dzi ał anie: „By ła woj na , m u s i a ł e m r a to w a ć, c o się d a ' 0 7. Przy
innej okazji p r zy z na ł, że z go d z i ł się na p od pi s do p ie r o w te dy, kiedy mu
z a g r o ż o n o z a m k n i ę c i e m w s z ys t ki c h p ol sk ic h k o ś c i o ł ó w i w y m o r d o w a n i e m
r eszty k s i ę ż y 58.
Z tych w ł a ś n i e p o w o d ó w w y d a j e się, że - dy st a ns uj ą c się od zbyt wielu
j e d n o s t r o n n i e k r y t y c z n y c h ocen j e g o p o s t a w y - p r z y zn a ć należy rację T. Bold u a n o w i , kt ór y o b i s k u p ie K a ro l u Mar ii S pl eci e pisał, że on „Nie siedział na
t r o n ie k r a k o w s k i m , l ecz w G d a ń s k u , mi eś c ie -p i ek le . W y c h y l i ć się z niego
b ył o t r u d n o ’0 '.
J' P I e n k i e w i c z, K o śc ió ł k a to lick i u ’ W olnym M ieście G dańsku, s. &£>.
56 S z c ze g óln ie wiele kontrow ersji budziły do k u m en ty w yd ane przez biskupa gdańskiego
w o k resie od w rz eś n ia 1939 do ko ńca w rześnia 1940 r. Por. B a c i ń s k i. P ińskie d u c h o ­
w ień stw o . s. 33-34. W y daje się, że d op iero ks. S. B o g d a n o w i e / , po kilk udziesię ciu lalach od
tam tych c zasów , ukazał bardziej d o k ład n y i o b iek tyw ny kontekst tych zarządzeń biskupa
gd ańskiego. Zob. B o g d a n o w i c z , K a ro l M aria S plett, s. 56-88.
:’7 A. K l a f k o w s k
W a r s z a w a 1958, s. 352.
i. G ranica p o lsk o -n ie m ie c k a a ko n ko rd a ty z. lat 1929 i 1923,
5' B a c i ń s k i, P o lskie d u c h o w ie ń stw o , s. 35. W iele więcej takich faktów można
zn aleźć w książce ks. S. B o g d a n o w icz a (K a ro l M aria S p lett. s, 88-99). Ks. M. Czarnowski,
krew n y autora, z aw d z ięc za ł z w oln ie nie z obozu i ratu nek przed niec hyb ną śmiercią
w Stutthofie osobistej interwencji bisk upa gdańskiego.
5) T. B o 1 d u a n, B isku p C arl M aria S p lett - o d m itó w ku pra w d zie, ..Studia
P e lplińsk ie ", 20(19 89), s. 92-93; zob. tak ż e pism o bpa A d a m sk ieg o do Sądu Specjalnego
w G d a ń sk u w z w iązku z proc ese m bpa Spletta w: Z. F i j a ł k o w s k i. K o śció ł katolicki
na zie m ia ch p o lsk ic h vr latach o k u p a cji h itle ro w sk iej. W a rsz a w a 1983, s. 299: H. J. K a r p .
G e rm a n iza cja czy d u szp a sterstw o , [w:] Z. Z i e 1 i ń s k i (red.), Ż y c ie relig ijn e ir P olsce p o d
o k u p a cją h itle ro w sk ą 1939-1945, W a rs z a w a 1982, s. 132-163. D n ia 2 lutego 1946 r. Specjalny
Sąd K arny skazał bisk upa K. M. Spletta na karę 8 lat więzienia. Po odbyciu kary we
W ro n k a c h p rz e b y w a ł w odo so b n ie n iu k las zto rn y m u ojców franciszkanó w w Dukli. W 1956 r..
V. K W E S T IA Z A W A R C IA K O N K O R D A T U G D A Ń S K O - W A T Y K A Ń S K I E G O
W o l ne Mi a st o G d a ń s k dążyło, j e s z c z e p r z e d 1933 r., do z a w a r c i a s a m o ­
dziel nego konk or da tu . Ini cj at or em z a wa r c i a u m o w y ze St ol i c ą A p o s t o l s k ą był
przede ws z ys tk im Senat G da ńs ki , który w k o n k o r d a c i e d o s t r z e gł m o ż l i w o ś ć
z a a kc en t o w a n ia pa ńs t w o we j s a mo d z i e l n o ś c i i s u w e r e n n o ś c i W o l n e g o Mi as ta.
Z w o le n n i k i e m koncepcj i k onk or da tu był r ó w n i eż K o m i s a r i a t G e n e r a l n y RP
w G da ńs ku . Sł us zni e u wa ż an o , że przy okazji r o k o w a ń k o n k o r d a t o w y c h ,
które w myśl p rz y zn a ny c h Pol sce p r aw w t raktaci e w e r s a l s k i m p o w i n n y
się o d by w a ć za p o ś r e d n i c t w e m Rz ą du RP, u d a się z a g w a r a n t o w a ć Poloni i
gdańskiej pr awo do s w o b o d n e g o s p r a w o w a n i a kultu r e li gi j n e go w j ę z y k u
p o l s k i m 60.
Po przej ęci u wła dz y p r ze z n a r o d o w y c h s o c j a l i st ó w p o n o w n i e z os tał y p o ­
c z yn i on e kroki w celu z a wa r c i a u m o w y ze St ol i c ą A p os t o l s ką . S z c z e g ó l n i e
g o r ąc y m r z ec z ni k i em ko nk o r d a t u był b i s k u p O ’R o ur k e ; p r a g n ą ł on. aby u m o ­
w a z W a t y k a n e m s ta nowi ła s we go r odzaj u g w a r a n c j ę dla p r a w K o ś c io ł a
w Gdańsku.
W p i e r ws z y c h dni ach g r u d n i a
1934 r. d o s z ł o do s p o t k a n i a p r e z y d e n t a
Senatu Gr e is er a z b i s k up e m g d a ń s k i m O ’R o u r k e , p o d c z a s k t ó r e g o u z g o d n i o ­
no, że za wa rc ie k on k or da tu z G d a ń s k i e m j e s t p o ż ą d a n e 61. W ki lk a ty go d n i
później Gr eis er wysłał list do b i s k up a g d a ń sk ie g o, w k t ó r y m j e s z c z e raz
wyraził swo ją go t ow o ść do p o dj ęc i a r o k o w a ń z K u r i ą R z y m s k ą . P i s m o to
d o r ęc z on o n u n c j us z owi
p a p i e sk i e m u
w Warszawie,
biskupowi
Francesco
M a r m a g g i e m u 62.
N a poc zą tk u s tycznia 1935 r. p r z y by ł do W a t y k a n u bp E d w a r d O ’R o u r ­
ke. Z a m i er z ał pr z ed s ta wi ć p o ł o ż e ni e K o ś c i o ł a r z y m s k o k a t o l i c k i e g o w W o l ­
n y m Mi eś ci e G d a ń s k u oraz p rz e dł o ż y ć m e m o r i a ł k a t o l i k ó w g d a ń s k i c h p ros zą-
w okresie odw ilży październikow ej, dzięki inte rwencji rn.in. E p is k o p atu Polski uzyskał
z wolnienie i udał się do Dusseld orfu w N iem czech. Z m a rł 5 m arc a 1964 r. Godn ości
ordynariusza gdańskiego nie zrzekł się. Do koń ca sw o je go życia tytułow ał się (także na
kopertach i papierze listowym swojej ko re spo ndenc ji, nadsyłanej do z n a jo m y c h w diecezji
gdańskiej) „ B ischo f von D a n z ig ”. Por. S t a c h n i k. D ie k a th o lisc h e K irc h e in D anzig.
s. 152; F. W o l h c, C arl M aria S p ielt B is c h o f von D a n zig - L eben u n d D o k u m e n te ,
Hildesheim 1965, s. 84 n.
r’H AAN, M S Z/2797. K om isarz G en era ln y do M S Z ein. 8 lu teg o 1935 roku. R z ec zn ik a m i
konkordatu, z tych sa m ych przyczyn co K om isariat G e n era lny RP, byli polscy k sięża
w W oln ym M ieście Gdańsku.
61 APG, Senat/l 138, N otatka u rzędow a dn. 8 g ru d n ia 1934 roku.
b~ AA N , M S Z/2797, N otatka urzędow a dn. 5 m a rca 1935 roku.
cv o z a wa r ci e k o n k o r d a t u ' ’’. R ó w n i e ż a m b a s a d o r Rz ec zy p o sp ol i t ej Polskiej
p rze W a t y k a n i e — W ł a d y s ł a w Skr z yńs ki - p r z ep r ow a d zi ł s t os o wn e r o / m o e \
z k a r d yn a ł am i b.ugenio Pacell im oraz, Al f redo O t t a w i n n i m / Sekretariatu
S ta n u' ” . Ne g oc j ac j e
A p os to l s k i e j
w s pr awi e
kon k o r d a tu
az d o p i e r w sz y ch
dni
lutego.
gdańskiego
trwały
Początkowo
w Stolicy
Watykan
dosyć
s c e p t yc z ni e z a p at r y w ał się na tę kwestię, p o dd aj ąc w w ą t pl i w o ś ć wa rt oś ć
k o n k o r d a t u z a wa r t e g o z S e n a t e m n a r o d o w o s o c j a l i s t y c z . n y m ' \ Nie bez. wagi
był też fakt ( wyni k p r a w d o p o d o b n y c h t rudności natur y procedur al nej ) , jaki
miał m i e j s ce po d c za s s a m y c h ne goc ja cj i k o n k o r d a t o w y c h . P o l sk a bo wi em
n i e z m i e n n i e stała na s t a no wi sk u, iż Rząd RP ma p r a w o wzi ąć udział w e w e n ­
t u al ny c h r o k ow a n i a c h, a nie tylko w c er e mo ni i z aw ar ci a umowy (jak p o st r ze ­
gał to Se k r et ar ia t S i a n u / ’6. Pr z eł o m nastąpił d op ie ro wtedy, gdy W a r sz a wa
przez, s w o j e g o a m b a sa d or a , udziel ił a z a p e wn i e ni a o c a ł k o w i t y m poparciu
pr zez Rząd RP s t an o w i sk a Kurii R z y m s k i e j w sp ra wi e konk or da tu g d a ń ­
skiego. S k u t k i e m t ego faktu Sekr et ar iat Stanu nabrał p r z eko na ni a, że Polska
m o ż e o k a z ać się p o m o c n a z a r ó w n o w trakcie s a my c h r o k o w a ń, jak i później,
jako jedyna
umowy’ .
p r a k ty c zn i e
realna
g wa r a n c j a
p r ze s t r z eg an i a
e wentual nej
W w yn i k u p r z e p r o w a d z o n y c h r o z m ó w w Stolicy Ap os tols ki ej Sekretariat
Stanu o s ta te cz ni e po wz ią ł de cy z j ę o p odj ęciu pertraktacji z G da ń s k i e m . Dnia
2 m a r c a 1935 r. n un cj us z papieski w W a r sz a wi e , działaj ąc ż p ol ec en ia K a r d y­
n ała S e kr e ta r za St anu, p r ze ds t awi ł Rz ąd owi RP p ro śb ę o oficjalne p o i n f o r m o ­
wa nie Se na tu W o l n e g o M i a st a G d a ńs k a , iż St oli ca A p os to lsk a, mając na
u w a d z e p u b l i c z n e o ś w i a d c z e n i e p r e z y de n t a Gr ei ser a. g o t o w a j est rozpocząć
p e r t r ak ta cj e 64. Rząd Polski p o p r z ez s w e g o K o m i s a r z a G e n e r a l n e g o w W o ­
ln ym Mi e śc i e G d a ń s k u u c zynił zadość tej p r o ś b i e 6''. Pr e zyde nt Senat u p i / \
A AN. MS Z / 2 7 97. S k r z m s k i xio M SZ dn. 7 s tw z n iu 1933 ¡oku. Bp O 'R o u r k e / i u / \ !
kard vnalow i trzv m ę t n o n u f v : ud gdańskich d u c h o w n y ch , ud kato lików n a rodow ości polskiej
i ud katolik ów niem ieckich. W edług opinii tych p ierw szyc h konkordat byłby pożądany przede
w s /v s tk i m ze względu na odprężenie w relacjach pom iędzy Berlinem i W arszaw a, co z daniem biskupa - po w in no okazać się ko rzy stne w trakcie sam ych ju ż negocjacji nad treścią
u mo wy .
14 A AN. MS8£2797, S k rzv n sk i do M S Z dn. .5 sty c z n ia 1935 roku.
Z ap e w n e prz ycz yna tej wątpliw ości był fakt niere sp e kto w an ia przez r / a d Trzeciej
Rzeszy po sta m ń s ie ń k o nko rda tu niom ieck o-w aty ka ń skiego z 1933 r.
w Nie bez znaczenia jest takt. iż biskup gdański zdec y dow a nie solidaryzował sic /c
sta n o w isk iem rządowym* Por. AA N . M S Z /2 7 9 7 , S krzy ń sk i do M SZ dn. 9 lutego 1935 roku.
"■ AA N , M S Z /27 97. S k rzy ń sk i d o M S Z dn. 9 i 16 lutego 1935 roku.
f,x AA N . M S Z /2 7 9 7 , Nuncjusz, p a p ie s k i ir W arszaw ie do M SZ dn. 2 n w rea 1935 lokuz
AA N , M S Z /27 97. M S Z do K om isarza G eneralnego. W MG. dn. 22 m a rca 1933 raku.
jął notę Ko mis ar ia tu do w i a d om o ś c i , z a p e w n i a j ą c o w y d a n i u s t o s o w n e g o
o ś w i a d cz e ni a po kons ul ta cj a ch z k o l e g i u m s e n a c k i m 70. P o t e m z a r ó w n o b i s­
kup gdański, j a k i Komi sar iat G e n e r a l n y RP, bez s ku tk u o c z ek i w al i na o fi ­
cjalną o d p o w i e d ź Senatu. T a k a j e d n a k nie n adeszła.
W y d a j e się, że n a r o d o w o s o c j a l i s t y c z n e w ł a d z e g d a ń s k i e nie były j u ż
wtedy z a in te r es ow an e z a wa r c i e m k on ko r da t u. Senat G d a ń s k i w p r a w d z i e o p o ­
wiadał się u p r z e dn i o za z a wa r c i e m u m o w y k o n k o r d a t o w e j , j e d n a k ż e d e k l a r a ­
cje skł adane w tej materii pr zez p r e z y de n t a G r e is e ra p o d y k t o w a n e był y w z a ­
sa dn ic z ym stopniu w z gl ę da mi t a kt yc zn y mi . P r z e de w s z y s t k i m w ł a d ze hi tl e­
rowski e pr agnęł y zat rzeć n i e k or z ys t ne wraż.enie, j a k i e w y w o ł a ł a n a p ł a s z c z y ź ­
nie m i ę d z yn a ro do w ej s pr awa petycji g d a ńs ki ej s p o ł e cz n oś c i kat o l ic ki ej do
Ligi N a r o d ów w latach 1934-1935. Po wtóre, dl a S e n a t u G d a ń s k i e g o stało się
rzeczą oczywi st ą, że Stoli c a A p o s t o l s k a w e w e n t u a l n y c h p e r t r a kt a cj a c h k o n ­
ko r da t ow y c h z W o l n y m M i a s t e m nie po pr z es ta ni e n a s p r a w a c h c z y st o reli gi j ­
nych, ale post ara się p r zywr óc ić K o śc i o ł o w i r z y m s k o k a t o l i c k i e m u d a w n ą
po zyc ję w życiu s po ł ec z n o - p o l i t y c z n y m G d a ń sk a . D l a t ak i e g o st atusu K o ś c i o ­
ła nie było j e d n a k m ie j sc a w pl an ac h n a r o d o w o s o c j a l i s t y c z n e g o S e n at u , który
był z gruntu w r o go u s t o s u n k o w a n y do wi ary katol i ckiej , a p o p r z e z swoje
u stawy s twar zał p od s t awy , a n a w e t p r o w o k o w a ł d o p r z e ś l a d o w a n i a d u c h o ­
wi e ń st wa katol ickiego. Po trzecie wr es zc ie , w ł ad z e W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a
do ko ńc a liczyły na m o ż l i w o ść u ni kn ię c ia u dz i a ł u p r ze d s t a wi c i e l i Rz ądu
Po ls ki eg o w n egoc ja cjac h k o n k o r d a t o w y c h . T ak się j e d n a k nie stało, w r e z ul ­
tacie c ze go d e l e g ac j a Senatu n a e w en t u a l n e r o z m o w y k o n k o r d a t o w e z n a l a z ł a ­
by się na ba rdz o n i e wy g o dn ej pozycji.
W m o me n c i e gdy próby u r e g u l o w a n i a s t o s u n k ó w m ię d z y l o k a l n ą w ł a d z ą
a K o śc i oł e m w W o l n y m Mi eś ci e G d a ń s k u w f o r mi e k o n k o r d a t u z a ko ń c z y ł y
się fiaskiem, bp O ’Ro ur ke 19 lipca 1936 r. o gł os ił list p ast er sk i, w k t ór y m
poddał k r yt yce
politykę S e nat u, z az na cz a ją c , iż s t a n o w c z o d o m a g a się z a ­
g w a r a n t o w a n i a Kośc io łowi p r z y s ł ug u j ą c y c h m u pr aw. W k o ń c o w e j części
listu biskup o świ adc zy ł, że p o m i m o z a p e w n i e ń ze st rony Se n at u , c o do woli
pe łn e go p o r o z u m i e n i a z K o śc i o ł e m „ w y pa d ki , do j a k i c h d os z ło , o de b r a ł y mu
wiarę w r ealizację w y j a w i o n y c h p rz ez Se na t chęci u r e g u l o w a n i a s p r a w y ” 71.
W y m o w n y m p o tw i e r d z e n i e m d a ls z eg o z ao s t r z a ni a się s t o s u n k ó w p o m i ę d z y
Ko śc io ł em kat ol ic ki m a w ła d za mi g d a ń s k i mi był fakt, iż p o li c ja s k o n f i s k o w a ­
A AN, M SZ /279 7. K o m isa rz G eneralny W M G d o M S Z dn. 4 cze rw c a 1935 roku.
ń R eakcja na Ust p a ste rsk i g d a ń sk ieg o biskupa, „ S ło w u P o m o r s k i e ” , I93Tt, nr
(z 20 VIIX
170
ła c ał y n a k ła d l ok a l ne g o „ D a n z i g e r V o lk s z e i t u n g " , który n a s wy ch łamach
w cał ości p r z e d r u k o w a ł tekst listu pa s te r sk ie go g d a ń s k i e g o b i s k u p a 7".
N o cóż, r z y ms ki his to ry k T yt us L i w i u s z pisał: „ Hi st or i a testis t emp or um ,
lux veritatis, vita m e m or i a l e, m a g i s t r a vitae, n un t ia v e tu st at is ” .
THE C O N CO RD A T FOR THE FREE TOW N OF GD AŃSK?
S u m m a r y
In the i n t e r w a r p e r io d G d a ń s k w a s e q u a l l y o f t e n d i s c u s s e d o n the i n te r n a t i o n a l scale
as th e c a p i t a l s o f the b i g g e s t c o u n t r i e s o f th e w o r ld . T h e
tow n
w a s o f p a r ti c u l a r
i m p o r t a n c e in th e first p e r i o d a f te r the F irst W o r l d W a r e n d e d a n d b e f o re the N azi
a g g re ss io n on Poland.
In th e first - d e m o c r a t i c (th e y e a r s 1 9 2 0 - 1 9 3 3 ) - p e r io d th e r e a s o n w h y th e b i g g e s t
e m p i r e s o f the w o r l d w e r e i n te r e s t e d in G d a n s k w a s d u e t o the d e b a t e s at the p e a c e
c o n f e r e n c e in P a r i s as w ell as t h e i r p r a c t ic a l a p p l i c a t i o n in p o litic s . B y v ir tu e o f the
d e c i s i o n s o f th e T r e a t y o f V e r s a i l l e s G d a n s k a n d its n e i g h b o u r i n g t e r r i t o r i e s w e r e j o i n e d
to e s t a b l i s h th e F r e e T o w n . F r o m the p o in t o f v i e w o f th e i n t e r n a t i o n a l law the Free
T o w n o f G d a ń s k w a s n o t e n ti r e l y s o v e r e i g n . It b e c a m e a t e r ri t o ry on w h i c h the in te res ts
o f t w o c o u n t r i e s c la s h e d . T h e P o l i s h p a r ty t e n d e d to d e f e n d its r i g h ts to the t o w n and
b o t h h i s t o r ic a l a n d e c o n o m i c r e a s o n s s u p p o r t e d th is t e n d e n c y .
N ow G erm ans,
who
o f f i c i a l l y r e l i n q u i s h e d t h e i r ri g h ts to it, w o u l d u s e d e th n o g r a p h i c a n d p o litic a l a r g u m e n ts .
In the s e c o n d p e r io d , the N a z i y e a r s ( 1 9 3 3 - 1 9 3 9 ) , th e t o w n g a i n e d p u b l ic i ty , a fact
w h i c h w a s c l o s e l y b o u n d w ith th e g e n e s i s o f th e S e c o n d W o r l d W a r . T h a t p r e s e n c e o f
G d a n s k o n th e i n te r n a t i o n a l a r e n a c o n n e c t e d w ith th e s o - c a l l e d w o r l d p o lic y w h ic h
o r i g i n a t e d in G e n e v a , the l a tte r b e i n g m o r e a n d m o re h e l p l e s s in fa ce o f the th rea t from
G erm an
fascism . T he
p o lic y
o f a p p ea se m e n t ap p lie d to w ard s G d a ń sk
by the most
i m p o r t a n t e m p i r e s in th e f o r u m o f th e L e a g u e o f the N a t io n s , ie F r a n c e and G r e a t
B r i ta i n , h a d c o m e to g rief. T h e F r e e T o w n b e c a m e in the
1930s a kin d ol
„Nazi
o u t p o s t " . It w a s h e r e th a t a s p e c ia l e x p e r i m e n t a l m il i ta r y t r a i n i n g g r o u n d w a s f o r m e d to
t e s t the p o l ic y its elf, its m e t h o d s a n d th e p r e p a r a t i o n o f n e c e s s a r y staff. In s u c h a c lim a te
a n d i d e a w a s b o r n ( r e l a ti v e ly little k n o w n t o d a y ) to r e g u la te the s t a tu s o f the C a th o l i c
C h u r c h in the F r e e T o w n o f G d a ń s k b y m e a n s o f t h e c o n c o r d a t . O b v i o u s l y , e a c h o f the
p a r t i e s h a d d e c i s i v e l y d i f f e r e n t i n te n t io n s . U n f o r t u n a t e l y , th e N a z i a u t h o r i t i e s o f the
G d a ń s k s e n a t e w e r e to b l a m e th a t the c o n c o r d a t h a d n o t b e e n re a c h e d .
T r a n s la te d b y J a n K in s
12 T am że.