docStosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003 (wybrane aspekty
download 
Reklamacja Transkrypt
Stosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003 (wybrane aspekty
Zeszyty Naukowe nr 749 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2007 Robert Jakimowicz Katedra Nauk Politycznych Stosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003 (wybrane aspekty polityczne i gospodarcze) 1. Wprowadzenie Historia stosunków polsko-białoruskich po rozpadzie Związku Radzieckiego liczy już ponad 10 lat. W omawianym okresie obejmuje ona zasadniczo dwa etapy. Pierwszy, bardzo krótki, to lata 1992–1994, przy czym należy także uwzględnić lata 1990–1991, kiedy rozpoczęła się budowa podstaw traktatowych stosunków wzajemnych. Drugi natomiast, zdecydowanie dłuższy, obejmuje lata 1994–2003. W 1994 r. prezydentem został Aleksander Łukaszenka. Jego prezydentura w latach 1994–1996 doprowadziła do diametralnej zmiany zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej Białorusi. Reżim polityczny Białorusi ewoluował w kierunku reżimu autorytarnego. W tym miejscu należy podkreślić, że białoruscy badacze za moment przełomowy w historii swego państwa, w przeciwieństwie do badaczy polskich, uważają listopadowe referendum z 1996 r., którego wyników nie uznały Polska, państwa zachodnioeuropejskie oraz organizacje europejskie i międzynarodowe. Odmowa ich uznania doprowadziła do pogorszenia stosunków Białorusi zarówno z Zachodem, jak i Polską. Na początku XXI w. stosunki polsko-białoruskie znalazły się w stanie stagnacji. U. Snapkowski, Stosunki polsko-białoruskie (1990–2003) [w:] Belarus’ i Pol’szcza. Polska i Białoruś, red. A. Eberhaardt i W. Ułachowicz, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 17. Ibidem. Robert Jakimowicz 22 2. Aspekty polityczne Przed rozpadem Związku Radzieckiego Polska prowadziła politykę dwutorowości wobec sąsiadów wschodnich, w tym wobec Białorusi. Jej sens sprowadzał się do gotowości uznania prawa wszystkich byłych republik radzieckich do samostanowienia i udzielania im pomocy w takim stopniu, aby nie narażać na szwank interesów Polski w stosunkach z Moskwą. Konkretny wyraz znalazła ona m.in. w uchwałach polskiego parlamentu popierających deklaracje suwerenności Rosji, Białorusi i Ukrainy. Stanowiska rządu i prezydenta były w tym wypadku dużo ostrożniejsze. Uchwała polskiego parlamentu co do uznania niepodległości Białorusi została przyjęta 31 sierpnia 1991 r. (wcześniej 24 sierpnia 1991 r. Republika Białoruś ogłosiła Deklarację Niepodległości, tym samym wyodrębniając się ze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich). Natomiast 27 grudnia 1991 r. uchwałą Rady Ministrów Rzeczpospolita Polska uznała jej niepodległość. Tymczasem pomiędzy obu krajami istniał w latach 1990–1991 problem sporny dotyczący granicy polsko-białoruskiej. W trakcie październikowej wizyty polskiego ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego w Mińsku w 1990 r. władze białoruskie podkreśliły, że Białoruska SRR nie podpisała polsko-radzieckiej umowy granicznej z 16 sierpnia 1945 r. i dlatego nie może ona obowiązywać Białorusi. Ponadto poruszony został problem terytorialnej przynależności Białostocczyzny, częściowo zamieszkiwanej przez Białorusinów. W końcu władze białoruskie zażądały od strony polskiej, aby w przygotowywanej deklaracji o stosunkach dwustronnych zostało zamieszczone sformułowanie, że Białostocczyzna jest terytorium etnicznie białoruskim. Delegacja polska odrzuciła to żądanie. Tym samym nie doszło w trakcie tej wizyty do podpisania deklaracji o stosunkach dwustronnych. Dopiero 10 października 1991 r. w Warszawie podpisana została Deklaracja o dobrym sąsiedztwie, wzajemnym zrozumieniu i współpracy, w której została zawarta klauzula o niezmienności granic ustanowionych w 1945 r. Była ona pierwszym wspólnym dokumentem polsko-białoruskim. PodR. Jakimowicz, Zarys stosunków polsko-rosyjskich w latach 1992–1999, Studia i Materiały PISM 2000, nr 23, s. 5. M. Palmowski, Stosunki polsko-białoruskie, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1992, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1994, s. 145. U. Snapkowski, op.cit., s. 18. M. Malak, Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Białorusi, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003, s. 91. Zob. także: M. Menkiszak, M.A. Piotrowski, Polska polityka wschodnia [w:] Polityka zagraniczna RP 1989–2002, red. R. Kuźniar, K. Szczepanik, Warszawa 2002, s. 223–224. U. Snapkowski, op.cit., s. 19; K. Malak, op.cit., s. 91. Stosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003… 23 kreślono w niej m.in. równoprawność stosunków, nienaruszalność granic, poszanowanie tożsamości mniejszości narodowych. Zaznaczono w niej także potrzebę rozwoju w dziedzinach współpracy gospodarczej, kulturalnej, ochrony środowiska, stosunków dyplomatyczno-konsularnych oraz konsultowania się w sprawach bilateralnych i międzynarodowych. Kolejnym krokiem na drodze zacieśniania współpracy między obu krajami była wizyta białoruskiego ministra spraw zagranicznych Piotra Krawczenki w Warszawie 2 marca 1992 r. Obie strony podpisały porozumienie o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych oraz konwencji konsularnej. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych pozwoliło na podpisanie umów regulujących stosunki dwustronne. W czasie wizyty w Polsce białoruskiego premiera Kebicza w dniach 23–24 kwietnia 1992 r. podpisano: – porozumienie o zasadach współpracy transgranicznej, – umowę o ochronie i popieraniu inwestycji, – umowę w sprawie przejść granicznych, – porozumienie w sprawie utworzenia polsko-białoruskiego banku komercyjnego, – umowę między Ministerstwami Spraw Wewnętrznych o współpracy w zwalczaniu przestępczości10. Kolejnym przełomowym wydarzeniem we wzajemnych stosunkach była wizyta w Polsce przewodniczącego Rady Najwyższej Białorusi Stanisława Szuszkiewicza, w trakcie której 23 czerwca 1992 r. został podpisany Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy między Polską a Republiką Białoruś. Traktat ostatecznie potwierdził nienaruszalność istniejącej granicy państwowej. Poza tym zobowiązał oba państwa do kształtowania stosunków na zasadach wzajemnego poszanowania, dobrosąsiedztwa i partnerstwa. W sferze stosunków ekonomicznych obie strony zobowiązały się do tworzenia dogodnych warunków do współpracy gospodarczej, finansowej i prawnej. Zobowiązały się również do popierania i ochrony inwestycji, przestrzegania praw autorskich i patentowych oraz ułatwiania przepływu kapitału, towarów, usług i siły roboczej. Traktat zobowiązywał także oba kraje m.in. do przestrzegania międzynarodowych zasad i standardów dotyczących praw mniejszości narodowych11. M. Malak, op.cit., s. 92. Ambasadorem Republiki Białoruś w Polsce mianowany został dotychczasowy wiceminister spraw zagranicznych Władimir Siewko, który rozpoczął urzędowanie w lipcu 1992 r. Ambasadorem Polski w Republice Białoruś mianowana została prof. Elżbieta Smułkowska, językoznawca i specjalista w dziedzinie stosunków polsko-białoruskich. Zob. M. Palmowski, op.cit., s. 145. 10 11 Ibidem, s. 148. Ibidem, s. 146. Robert Jakimowicz 24 W dniach 18–19 listopada 1992 r. premier Hanna Suchocka udała się z wizytą do Mińska. Przeprowadziła tam rozmowy z premierem Wiaczesławem Kiebiczem w trakcie których wyraziła zaniepokojenie zbliżeniem rosyjsko-białoruskim, popartym podpisaniem w lipcu tego roku około dwudziestu porozumień gospodarczych i w dziedzinie polityki wojskowej12. Premier Kiebicz, odpowiadając na zaniepokojenie strony polskiej, oświadczył, że jego rząd utrzymuje politykę równowagi między sąsiadami Białorusi, i zapewnił, że analogiczne porozumienia zostaną podpisane z Polską13. Premier Suchocka spotkała się również z przedstawicielami Polonii, w tym z działaczami Związku Polaków na Białorusi (liczył on wówczas ok. 17 tys. członków)14. Rezultatem wizyty było podpisanie umów o unikaniu podwójnego opodatkowania, o współpracy technicznej i technologicznej oraz deklaracji o współpracy kulturalnej i naukowej15. W tym czasie pojawiły się sprawy budzące niepokój obu krajów. Strona białoruska podnosiła problem przybyłych z Polski księży katolickich. Oskarżała ich o prowadzenie działalności politycznej, brak lojalności wobec Białorusi oraz o to, że kierownictwo Kościoła katolickiego podejmowało wiele decyzji bez uwzględnienia racji kierownictwa Cerkwi prawosławnej. Strona polska zarzucała natomiast władzom białoruskim stwarzanie utrudnień w rozwoju szkolnictwa polskiego oraz w posługiwaniu się językiem polskim, zapobieganie manifestowaniu polskości w Kościele katolickim oraz propagowanie jego białoruskości16. Wydawało się, że powyższe problemy zostaną rozwiązane w niedługim czasie. Nadzieję taką dawała przedstawiona w czterech punktach w połowie grudnia 1992 r. strategia działania rządu premiera Kiebicza. Wśród zadań priorytetowych 12 13 U. Snapkowski, op.cit., s. 20. Ibidem. Polacy stanowią na Białorusi drugą pod względem liczebności mniejszość narodową po Rosjanach. Głównym skupiskiem mniejszości polskiej, liczącym około 500 tys. osób, jest Grodno i Grodzieńszczyzna, gdzie mieszka ok. 70% białoruskich Polaków. Zob. J. Stankiewicz, Stosunki z Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1999, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1999, s. 187. Zdaniem Tadeusza Tarasiewicza, przewodniczącego mińskiego oddziału Związku Polaków na Białorusi, liczebność mniejszości polskiej wynosi 800 tys., z tego 52% mieszka na wsi. Jedynie 13% Polaków podało jednak język polski jako swój język ojczysty. Zob. J. Darski, Białoruś. Historia, współczesność, konflikty narodowe, Instytut Polityczny, Warszawa 1995, s. 74. 14 15 M. Palmowski, op.cit., s. 149. Ibidem. Zob. także: M. Menkiszak, M.A. Piotrowski, op.cit., s. 224. Po II wojnie światowej, mimo repatriacji do Polski, na Białorusi pozostało 500 tys. Polaków, których poddano przymusowej białorutenizacji. Dopiero w 1989 r. zezwolono w szkołach na naukę języka polskiego jako przedmiotu nadobowiązkowego. Zob. J. Darski, op.cit., s. 73–74. Szerzej na temat rozwoju szkolnictwa polskiego na Białorusi oraz kwestii polskości i katolicyzmu zob. ibidem, s. 74–80. 16 Stosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003… 25 znalazła się m.in. gwarancja rozwoju kultur i języków mniejszości narodowych oraz umocnienie demokracji, przestrzeganie praw człowieka i zasad tolerancji17. W kwietniu 1993 r. udał się z wizytą do Mińska minister Janusz Onyszkiewicz. Jej rezultatem było podpisanie porozumienia o dwustronnych kontaktach w dziedzinie wojskowości18. W czerwcu 1993 r. wizytę na Białorusi złożył prezydent Lech Wałęsa19. W styczniu 1995 r. w Brześciu doszło do spotkania premierów obu krajów – Waldemara Pawlaka i Michaiła Czyhiry. Rezultatem spotkania było podpisanie 21 stycznia czterech dokumentów: deklaracji o rozwoju współpracy gospodarczej, umowy regulującej odprawy graniczne na granicy państwowej, programu współpracy przemysłowej i naukowo-technicznej na 1995 r. oraz umowy o ochronie grobów i miejsc pamięci20. 30 marca 1996 r. doszło do spotkania prezydentów obu krajów, A. Kwaśniewskiego i A. Łukaszenki, w Wiskułach w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej. Obie strony wymieniły poglądy na temat bezpieczeństwa europejskiego oraz projektów ściślejszej integracji rosyjsko-białoruskiej oraz na temat stosunków dwustronnych21. Strona polska wyraziła zaniepokojenie sprawą porozumienia o utworzeniu Stowarzyszenia Suwerennych Państw, które miało być podpisane 2 kwietnia tego roku. Strona białoruska przedstawiła z kolei swoje stanowisko na temat głośnej na początku 1996 r. sprawy tzw. korytarza kaliningradzkiego. Prezydent Łukaszenka wyjaśnił, że Białoruś nie angażowała się bezpośrednio w tę kwestię. Ponadto zadeklarował poparcie dla współpracy regionalnej w ramach euroregionów Bug i Niemen oraz rozbudowy infrastruktury granicznej22. Efektem tej deklaracji było spotkanie 20 lipca tego roku ministrów spraw zagranicznych Polski, Ukrainy i Białorusi w Brześciu, na którym omawiane były problemy współpracy regionalnej. Poruszono także kwestię współdziałania tych kraWśród zadań priorytetowych znalazła się realizacja odrodzenia języka narodowego i kultury białoruskiej. Natomiast w sferze odrodzenia państwowości celem była budowa państwa prawa przy zachowaniu klasycznego trójpodziału władzy państwowej oraz ustanowienie doktryny wojennej opartej na zasadzie neutralności. Zob. M. Palmowski, op.cit., s. 150. 17 Było to pięcioletnie porozumienie o dwustronnych kontaktach w dziedzinie wojskowej, dotyczące wzajemnego bezpieczeństwa i zaufania w strefie przygranicznej. Zob. J. Darski, op.cit., s. 82. 18 J. Bratkiewicz, Stosunki z Rosją, Ukrainą i Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1993/1994, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1994, s. 134. 19 20 M. Malak, op.cit., s. 95. M. Ziółkowski, Stosunki z Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1997, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1997, s. 163. 21 22 Ibidem. Robert Jakimowicz 26 jów w ramach międzynarodowych organizacji finansowych. 21 września tego samego roku doszło do spotkania premierów Polski i Białorusi z okazji odwiedzin nowej szkoły polskiej z białoruskim językiem nauczania w Kleszczelach (województwo białostockie) oraz uroczystego otwarcia szkoły polskiej w Grodnie. Obaj premierzy zapoznali się również z przebiegiem prac inwestycyjnych na przejściu granicznym w Bobrownikach23. W maju 1996 r. doszło do incydentu w stosunkach polsko-białoruskich. Związany był on z pobytem delegacji NSZZ ,,Solidarność’’, na której czele stał jej przewodniczący Marian Krzaklewski. Władze białoruskie postawiły polskiej delegacji zarzut zorganizowania nielegalnego wiecu, co stało się pretekstem do odwiezienia jej członków do granicy polsko-białoruskiej pod konwojem. Strona polska skrytykowała postępowanie władz białoruskich jako drastyczne naruszenie swobody działalności związkowej24. Takie postępowanie władz białoruskich wynikało z niekorzystnych zmian w tym kraju. 1994 rok był ich początkiem. Zwrot w sytuacji wewnętrznej nie pozostał bez wpływu na priorytety polityki zagranicznej. Objęcie stanowiska prezydenta przez Aleksandra Łukaszenkę oznaczało najdalej idące zmiany co do deklarowanych wcześniej priorytetów i zasad polityki wewnętrznej i zagranicznej spośród wszystkich byłych krajów Związku Radzieckiego. Niekorzystne przemiany w białoruskim reżimie politycznym zostały utrwalone przez referendum listopadowe w 1996 r., którego wynik był korzystny dla prezydenta Łukaszenki. Najważniejsze pytanie referendum brzmiało: ,,Czy jesteś za tym, by przyjąć Konstytucję Republiki Białoruś ze zmianami i uzupełnieniami proponowanymi przez prezydenta RB A.G. Łukaszenkę?’’. Większość wyborców odpowiedziała twierdząco. Oznaczało to, że przyjęta przez referendum konstytucja oddała w ręce prezydenta Białorusi pełnię władzy państwowej25. Prezydenci Polski, Litwy i Ukrainy z inicjatywy polskiego prezydenta 22 listopada 1996 r. wydali w odpowiedzi oświadczenie, w którym wyrazili głębokie zaniepokojenie kryzysem konstytucyjnym na Białorusi. Po referendum listopadowym Polska wraz z wieloma innymi krajami europejskimi nie uznała delegalizacji Rady Najwyższej Republiki Białoruś oraz podkreślała powinność poszanowania praw obywatelskich przez władze białoruskie26. Oświadczenie to przyczyniło się do zdecydowanego ochłodzenia stosunków polsko-białoruskich. Do ich ochłodzenia 23 W tym samym roku doszło również do roboczych spotkań parlamentarnych, w których uczestniczyli polski marszałek sejmu Józef Zych i przewodniczący Rady Najwyższej Białorusi Siamon Szarecki. Zob. ibidem. 24 25 26 Ibidem. Szerzej o prerogatywach prezydenta Białorusi zob. ibidem, s. 159–160. Ibidem, s. 160. Stosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003… 27 przyczyniło się również stanowisko polskiego parlamentu, który zdecydował się na utrzymywanie kontaktów jedynie z przedstawicielami zdelegalizowanej przez prezydenta Aleksandra Łukaszenkę Rady Najwyższej XIII kadencji, odmawiając uznania prawomocności powołanego w niedemokratyczny sposób Zgromadzania Narodowego. Mimo to podtrzymywano międzyparlamentarne kontakty robocze z białoruskim Ministerstwem Spraw Zagranicznych i kontynuowano współpracę międzyresortową27. Polska wystąpiła w tym czasie z inicjatywą przeprowadzenia polsko-białoruskiego okrągłego stołu z udziałem opozycji białoruskiej. Władze w Mińsku odrzuciły tę inicjatywę. Co więcej, doszło do utrwalenia chłodnego klimatu w stosunkach Białorusi z wieloma państwami europejskimi, w tym z Polską. Przyczyną stał się w 1998 r. skandal dyplomatyczny wywołany przez władze białoruskie, dotyczący rezydencji ambasadorów w osiedlu Drozdy w Mińsku. Władze białoruskie, dążąc do przejęcia obiektów, w których mieściły się rezydencje, uniemożliwiły ambasadorom wielu państw, w tym polskiemu, dostępu do nich, co stanowiło naruszenie art. 22 Konwencji Wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych. Pod pretekstem kapitalnego remontu infrastruktury osiedla białoruskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych nakazało dyplomatom opuszczenie ich rezydencji28. Sytuacja ta doprowadziła do odwołania ambasadora polskiego na konsultacje do Warszawy pod koniec czerwca 1998 r. Jego powrót na Białoruś nastąpił dopiero w styczniu 1999 r. po uregulowaniu sprawy rezydencji29. Wskutek tego incydentu został naruszony dialog Białorusi z Organizacją Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), jedyny dialog, który przeciwdziałał międzynarodowej izolacji państwa białoruskiego30. W tym czasie Białoruś wycofała się już z przemian rynkowych i wprowadziła gospodarkę nakazowo-rozdzielczą, co stanowiło kolejny etap budowy autorytarnego systemu sprawowania władzy w tym kraju. W efekcie tego i jednostronnej orientacji polityki zagranicznej prezydenta Łukaszenki na Rosję Białoruś znalazła się w międzynarodowej izolacji. Na politykę zbliżenia z Rosją złożyły się: wspomniany układ o Stowarzyszeniu Suwerennych Państw, zawarty między Białorusią i Rosją 2 kwietnia 1996 r., Deklaracja o dalszym jednoczeniu Rosji i Białorusi z 25 grud27 J. Stankiewicz, Stosunki z Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1999, s. 185. J. Kukułka, Historia współczesnych stosunków międzynarodowych 1945–2001, Scholar, Warszawa 2001, s. 690. 28 29 J. Stankiewicz, Stosunki z Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1999, s. 185. 18 grudnia 1997 r. rząd białoruski zawarł z OBWE Porozumienie o ustanowieniu Grupy Doradczo-Obserwacyjnej w Mińsku. Grupa ta została ukształtowana pod wpływem Warszawskiego Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka. Rozpoczęła działalność 27 lutego 1998 r., gdy OBWE przewodniczyła Polska. Celem Grupy była pomoc władzom białoruskim w budowie pluralizmu politycznego instytucji demokratycznych, a zwłaszcza w rozdzielaniu władzy wykonawczej i ustawodawczej, jak również monitorowanie tego procesu. Zob. J. Kukułka, op.cit., s. 690. 30 Robert Jakimowicz 28 nia 1998 r. oraz układ o utworzeniu Związku Białorusi i Rosji (ZBiR), podpisany uroczyście na Kremlu 8 grudnia 1999 r. i uroczyście ratyfikowany przez dwa parlamenty w dwa tygodnie po podpisaniu. Wymiany dokumentów ratyfikacyjnych dokonali na Kremlu 26 stycznia 2000 r. prezydenci Putin i Łukaszenka31. Wspomniana deklaracja nie zmieniała jednak niczego w stosunkach między obu państwami i nie prowadziła do realizacji propozycji strony białoruskiej w sprawie wprowadzenia wspólnej waluty, powołania ponadnarodowych organów władzy i utworzenia jednolitego obszaru celnego. Natomiast w układzie o utworzeniu państwa obie strony zobowiązywały się uzgodnić do 2005 r. ustawodawstwo, politykę podatkową, celną, graniczną, obronną i systemy bankowe oraz rynki papierów wartościowych. Na czele państwa związkowego stanęła Najwyższa Rada Państwowa, której pierwszym przewodniczącym został prezydent Borys Jelcyn. Niemniej jednak Rosja i Białoruś pozostały oddzielnymi podmiotami organizacji międzynarodowych, tworzącymi ,,wspólny obszar gospodarczy z elementami państwa związkowego’’32. Nie można zapominać również o tym, że Białoruś była państwem członkowskim tzw. układu taszkienckiego, tj. Układu o bezpieczeństwie zbiorowym państw Wspólnoty Niepodległych Państw z 15 maja 1992 r., co oznaczało jej zależność w sferze militarnej od Rosji. Rozwojowi stosunków polsko-białoruskich nie sprzyjały także krytyka rozszerzania NATO, w tym przyszłe członkostwo Polski w tym pakcie militarnym, oraz inicjatywa białoruska utworzenia w Europie Środkowej i Wschodniej strefy bezatomowej, przedstawiona na forum ONZ, która była nie do przyjęcia dla Polski i innych krajów regionu33. Ponadto należy wspomnieć o utrzymywaniu się różnic między społeczeństwami obu krajów, dotyczących postrzegania przeszłości historycznej, tej dalszej i tej bliższej. Świadomość historyczna społeczeństwa białoruskiego, ukształtowana przede wszystkim w okresie radzieckim, umożliwiła władzom Białorusi przywrócenie z dużą łatwością radzieckiej symboliki państwowej (flagi czerwono-zielonej z białym paskiem ze wzorem czerwonym po lewej stronie, pozbawionej jednak emblematu sierpa i młota z 1958 r.), tym samym statusu oficjalnego zostały pozbawione dotychczasowe godło państwowe – Pogoń, oraz biało-czerwono-biała flaga, nawiązująca do Białoruskiej Republiki Ludowej z 1918 r. i Wielkiego Księstwa Litewskiego (przyjęte we wrześniu 1991 r.)34. W 1999 r. sytuacja wewnętrzna Białorusi niewiele się zmieniła. Na uwagę zasługuje posiedzenie Rady Najwyższej XIII kadencji 20 lipca w Mińsku, na którym ogłoszono wygaśnięcie pełnomocnictw prezydenckich Aleksandra Łuka31 32 33 34 Ibidem, s. 691. Ibidem. J. Stankiewicz, Stosunki z Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1999, s. 186. Ibidem, s. 187; K. Lye, Państwa świata, Elipsa, Warszawa 2003, s. 42–43. Stosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003… 29 szenki. Uchwała ta miała jedynie symboliczne znaczenie, gdyż wobec represji władz Białorusi opozycja nie mogła realnie myśleć o przejęciu władzy35. Po objęciu władzy po Borysie Jelcynie przez Władimira Putina 31 grudnia 1999 r., Aleksander Łukaszenka w styczniu 2000 r. został powołany na stanowisko przewodniczącego Wysokiej Rady Państwa Związkowego. Nominacja ta została odczytana z jednej strony jako symboliczna deklaracja poparcia ze strony Moskwy, z drugiej strony jako ironiczny komentarz do aspiracji białoruskiego przywódcy objęcia sukcesji po Borysie Jelcynie36. Tymczasem po pewnym odprężeniu w stosunkach polsko-białoruskich na początku 1999 r., będącego wynikiem uregulowania sprawy rezydencji w osiedlu Drozdy w Mińsku, nastąpiło kolejne ochłodzenie. Dyplomacja białoruska wciąż podnosiła nierealną koncepcję strefy bezatomowej w Europie Środkowej i Wschodniej. Następnie władze białoruskie ostro skrytykowały rozszerzenie paktu północnoatlantyckiego w marcu 1999 r. o Polskę, Czechy i Węgry. Ponadto niezmiennie krytykowały poparcie Polski dla opozycji białoruskiej, zwłaszcza utrzymywanie oficjalnych kontaktów z Radą Najwyższą XIII kadencji (jej przewodniczący S. Szarecki złożył wizytę w Polsce na zaproszenie marszałka sejmu Macieja Płażyńskiego). Odniosły się też nieprzychylnie do inauguracji działalności radia ,,Racja’’, zorganizowanego pod auspicjami Białoruskiego Towarzystwa Społeczno– Kulturalnego działającego w Polsce i nadającego z jej terytorium programy w języku białoruskim37. W zaistniałej sytuacji coraz większą rolę we wzajemnych stosunkach zaczęły odgrywać organizacje pozarządowe, m.in. Fundacja im. Stefana Batorego. Niewątpliwie pozytywnym akcentem było otrzymanie stypendiów w Polsce przez wielu studentów z Białorusi38. Należy jednak podkreślić, że Polska, w odróżnieniu od większości państw Unii Europejskiej opierających swą politykę na konieczności całkowitej izolacji władz Białorusi, podtrzymała uzasadnione merytorycznie robocze kontakty międzyresortowe na niższym szczeblu. Obejmowały one współpracę gospodarczą, ochronę środowiska naturalnego, sprawy socjalne i ochrony zdrowia, oświatę, kulturę i informację, współpracę transgraninczną39. W 2000 r. miały miejsce dwukrotne konsultacje MSZ Polski i Białorusi na szczeblu dyrektorów departamentów J. Stankiewicz, Stosunki z Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2000, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2000, s. 193. 35 36 37 38 Ibidem, s. 193–194. Ibidem, s. 194–195. Ibidem, s. 195. M.A. Piotrowski, Białoruś, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2001, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2001, s. 238. 39 Robert Jakimowicz 30 regionalnych oraz konsultacje w kwestiach konsularnych. W tym czasie Komenda Główna Policji RP oraz MSW Białorusi kontynuowały negocjacje dotyczące tekstu umowy o zwalczaniu przestępczości zorganizowanej. Poza tym politycy polscy gościli na Białorusi40. Po październikowych wyborach parlamentarnych w 2000 r. i wyborach prezydenckich 9 września 2001 r. na Białorusi Polska nie zmieniła swego krytycznego stanowiska co do sytuacji wewnętrznej w tym kraju. Po wyborach prezydenckich np. strona polska stwierdziła, że władze tego kraju nie wykorzystały szansy na zorganizowanie wolnych i demokratycznych wyborów, a same wyniki nie mogą być uznane za uczciwe i wiarygodne. Aby wzmocnić swą krytykę, Polska przyłączyła się do deklaracji Unii Europejskiej oraz ocen zawartych we wstępnym raporcie ODHIR i OBWE, a także krytyki władz zamieszczonej w raporcie ,,trójki parlamenternej’’, w skład której wchodzą Zgromadzenie Parlamentarne OBWE, Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy i Parlament Europejski41. W związku z tym strona polska nadal utrzymywała kontakty na niższych szczeblach politycznych, ograniczając spotkania prezydentów, premierów i ministrów spraw zagranicznych. Prezydent Aleksander Kwaśniewski podkreślił, że niezależnie od wyników wyborów i istniejących problemów w kontaktach dwustronnych Polska będzie prowadzić politykę nieizolowania Białorusi i podtrzymywania kontaktów gospodarczych na różnych szczeblach42. Do spotkania ministrów spraw zagranicznych obu krajów, Włodzimierza Cimoszewicza i Michała Chwastowa, doszło w grudniu 2001 r. podczas szczytu OBWE w Bukareszcie. Minister Cimoszewicz podkreślił znaczenie kwestii respektowania demokratycznych standardów, swobodnej działalności opozycji i opozycyjnych mediów dla zniesienia ograniczeń w kontaktach między Polską i Białorusią. Z drugiej strony wyraził gotowość do poszerzenia współpracy gospodarczej i samorządowej43. Tymczasem w 2002 r. nadal postępował proces tworzenia państwa związkowego Białorusi i Rosji (ZBiR), co oznaczało coraz większą zależność Białorusi od Rosji. Proces ten niepokoił Polskę i stanowił istotną przesłankę dalszego kontynuowania polityki sprzyjającej osłabianiu izolacji państwa białoruskiego wobec świata zachodniego, oczywiście przy zachowaniu negatywnej oceny reżimu prezydenta Łukaszenki. Ciągle należało mieć na względzie, że Białoruś jest naszym 40 Ibidem, s. 238–239. M.A. Piotrowski, Republika Białoruś, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2002, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2004, s. 303–304. 41 42 43 Ibidem. Ibidem, s. 304. Stosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003… 31 ważnym sąsiadem na wschodzie, na którego terytorium zamieszkuje kilkusettysięczna mniejszość polska44. Polska, prowadząc konsekwentnie politykę nieizolowania Białorusi, nie przyłączyła się do sankcji nałożonych na ten kraj w listopadzie 2002 r. przez kraje Unii Europejskiej (poza Portugalią), dotyczących zakazu wjazdu najwyższych władz przedstawicieli białoruskich do 14 państw Unii, a następnie także do Stanów Zjednoczonych. Była to reakcja na faktyczną likwidację Grupy Obserwacyjno-Konsultacyjnej OBWE w Mińsku. Konieczność utrzymywania elementarnych kontaktów sąsiedzkich nie pozwalała na popieranie przez nasz kraj restrykcji wymierzonych we władze białoruskie w pełnym ich wymiarze. Stanowisko polskie potwierdziło przemówienie prezydenta Kwaśniewskiego z 20 listopada 2000 r. Podkreślił w nim konieczność kontynuowania dialogu z partnerem białoruskim, zaznaczając jednak, że Polska podziela ocenę UE na temat prezydenta Białorusi. Rzecznik białoruskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Paweł Łatuszka, wyraził się ciepło o decyzji polskiej, podkreślając: ,,To była rozumna decyzja. Tak właśnie postępują sąsiedzi. MSZ Białorusi pozytywnie ocenia decyzję strony polskiej i w należyty sposób ją doceni’’45. Reakcje na Białorusi były jednak różnorodne. Sam prezydent Łukaszenka sugerował w swoich wypowiedziach, że Polska została podporządkowana Zachodowi, przejawia niesamodzielność w polityce zagranicznej i bezkrytycznie realizuje polecenia NATO i UE. W listopadzie tego roku sekretarz bezpieczeństwa Rady Białorusi Hienadź Niewyhlas oskarżył Polskę o dyskryminację obywateli rosyjskich narodowości czeczeńskiej, gdyż odmówiła ich wpuszczenia na swoje terytorium. Natomiast prezydent Łukaszenka nazwał działania polskiej straży granicznej prowokacją46. Jego troska o obywateli rosyjskich kontrastowała jednak z łamaniem praw człowieka na terytorium samej Białorusi. Przykładem, który to potwierdzał, był apel żon zaginionych i represjonowanych działaczy białoruskich skierowany do prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, aby poruszył kwestie represji na Białorusi w rozmowach z goszczącym w Warszawie w styczniu 2002 r. prezydentem Władimirem Putinem47. Pomimo krytyki władz białoruskich strona polska starała się osłabiać i przełamywać opór w podejmowaniu bardziej otwartych kontaktów przez stronę białoruską ze światem zachodnim. Z polskiego punktu widzenia polityka izolowania Białorusi była niekorzystna, ponieważ umacniała w państwach wyżej rozwiniętych przekonanie o niewielkim znaczeniu państwa białoruskiego dla całokształtu J. Książek, Republika Białoruś, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2003, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 318–319. 44 45 46 47 Ibidem, s. 319. Ibidem, s. 319–320. Ibidem, s. 321–322. Robert Jakimowicz 32 stosunków w Europie oraz ograniczała możliwości skutecznego oddziaływania na władze białoruskie48. Kierując się tym punktem widzenia, strona polska rozszerzała obustronne kontakty na szczeblu lokalnym. W dniach 9–10 lipca 2002 r. w Grodnie odbyło się V posiedzenie Polsko-Białoruskiej Międzyrządowej Komisji Koordynacyjnej ds. Współpracy Transgranicznej. W Grodnie bez problemów działała Polonijna Izba ds. Współpracy Gospodarczej i Handlowej. Odbyły się również spotkania przedstawicieli obu krajów, m.in. spotkanie wiceministrów spraw zagranicznych w Warszawie 21 grudnia tego roku49. Niespodziewanie w 2002 r. doszło do napięć między Mińskiem i Moskwą. Wiara prezydenta Łukaszenki, dla którego wsparcie Rosji miało wymiar strategiczny i stabilizujący, została zachwiana. W połowie tego roku została ogłoszona Putinowska zasada ekonomizacji polityki zagranicznej, która znalazła swoje odzwierciedlenie także w stosunkach z Białorusią i tworzeniu ZBiR. Prezydent Putin potwierdził przed parlamentem rosyjskim zakończenie fazy wrogości w stosunkach ze światem zachodnim, ale nie zakończenie współzawodnictwa gospodarczego i walki o wpływy ekonomiczne50. Niemniej jednak pojawiające się napięcia między Mińskiem i Moskwą nie były w stanie doprowadzić do zmiany priorytetów w polityce zagranicznej Białorusi. Nie zmieniała się również jej sytuacja wewnętrzna. Łukaszenko nie zamierzał przeprowadzać jakichkolwiek reform wewnętrznych, zdając sobie prawdopodobnie doskonale sprawę, że stanowiłyby one dla niego początek końca. W 2003 r. Polska nadal konsekwentnie prowadziła politykę nieizolowania partnera białoruskiego. W swoim exposé, wygłoszonym w sejmie, minister spraw zagranicznych Włodzimierz Cimoszewicz wyraźnie podkreślił: ,,Naszymi stosunkami z Białorusią kieruje zasada dobrosąsiedztwa. W pełni podzielamy przesłanki, na jakich zostały oparte restrykcje UE i USA wobec członków białoruskiego kierownictwa. Nasze specyficzne sąsiedzkie interesy wymagały innego postępowania i zostało to dobrze zrozumiane. Naszym celem jest sprzyjanie, mimo ewidentnych barier, białoruskiej niepodległości, demokracji, reformom gospodarczym i proeuropejskim tendencjom”51. Tymczasem wielkimi krokami zbliżał się czas wejścia Polski do Unii Europejskiej. W związku z tym od 1 października 2003 r. zostały wprowadzone zasady regulujące 48 S. Dębski, Stosunki polsko-białoruskie – stan obecny i perspektywy [w:] Belarus’ i Pol’szcza. Polska i Białoruś, red. A. Eberhaardt i W. Ułachowicz, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 14. 49 50 51 J. Książek, op.cit., s. 323. Ibidem, s. 321. http://www.msz.gov.pl/file-libraries/24/166/expose2003.htm. Stosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003… 33 ruch osobowy między Polską a wschodnimi sąsiadami, w tym – Białorusią (Polska wprowadziła wizy dla obywateli Federacji Rosyjskiej, Białorusi i Ukrainy)52. 3. Aspekty gospodarcze W 1992 r. Polska stała się dla Białorusi głównym partnerem handlowym spoza Wspólnoty Niepodległych Państw i trzecim co do wielkości partnerem po Rosji i Ukrainie. Wartość eksportu i importu nie była jednak imponująca, gdyż wyniosła w sumie 300 mln USD53. Z danych Polskiej Izby Handlu Zagranicznego wynika, że było to dokładnie 305,8 mln USD (w tym polski eksport i import odpowiednio: 151,1 mln USD i 154,7 mln USD). Najważniejszymi pozycjami w imporcie z Białorusi były produkty naftowe, nawozy sztuczne, tekstylia, artykuły gospodarstwa domowego, narzędzia i maszyny elektryczne. Polska eksportowała zboża, ziemniaki, cukier, tekstylia, masy plastyczne, barwniki, samochody osobowe oraz farmaceutyki i kosmetyki54. W kilkudziesięciu procentach dwustronne obroty handlowe miały charakter barterowy (np. 33,8% importu z Białorusi). We współpracy handlowej istotną rolę odgrywały izby przemysłowo-handlowe, Towarzystwo Białoruś–Polska, Stowarzyszenie Polska – Białoruś i gospodarcze organizacje regionalne. Należy także wspomnieć o Polsko-Białoruskiej Izbie Mieszanej ds. Współpracy Gospodarczej i Handlowej55. Jeśli chodzi o polskie inwestycje u sąsiada, to w 1992 r. zarejestrowano ponad 300 wspólnych przedsiębiorstw (joint ventures) z udziałem polskiego kapitału. Stanowiło to ok. 40% przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego oraz ok. 20% zaangażowanych na Białorusi inwestycji zagranicznych. Ponadto powstało tam 40 przedsiębiorstw polskich, z czego 30 zajęło się działalnością handlową, a jedynie 10 podjęło działalność produkcyjną56. W połowie grudnia 1992 r. rząd białoruski uznał, że w sferze gospodarczej głównym celem jest odejście od państwowej własności przedsiębiorstw i rozłożenie na etapy prywatyzacji, która według założeń miała trwać od 5 do 10 lat57. Proces reform na Białorusi przebiegał jednak opornie. Powodem tego były silne powiązania kooperacyjne Białorusi z Rosją, a także z innymi państwami Zasady regulujące ruch osobowy z Federacją Rosyjską, Białorusią i Ukrainą, http://www. msz.gov.pl/start.php?page 1430000000. 52 53 54 55 56 57 U. Snapkowski, op.cit., s. 19. M. Palmowski, op.cit., s. 148. Ibidem. Ibidem. Ibidem, s. 150. Robert Jakimowicz 34 Wspólnoty Niepodległych Państw. Uzależnienie państwa białoruskiego od dostaw rosyjskiej energii oraz surowców było przyczyną głębokiej recesji, która wpłynęła negatywnie na współpracę gospodarczą z Polską58. W związku z tym współpraca gospodarcza pomiędzy obu krajami pozostawała poniżej poziomu ich potencjalnych możliwości. W czerwcu 1993 r. wizytę w Polsce złożył wicepremier ds. gospodarczych rządu białoruskiego M. Miasnikowicz. Obie strony podpisały wówczas list intencyjny o współdziałaniu przy budowie autostrady Berlin–Warszawa–Mińsk–Moskwa59. W 1993 r. wartość wzajemnych obrotów handlowych spadła o 1/360. 1994 r. był kolejnym rokiem spadku w obrotach handlowych, w 1995 r. nastąpił jednak ich wzrost61. Obroty handlowe między naszymi krajami wyniosły wtedy 470 mln USD, natomiast w kolejnym 1996 r. już 527 mln USD (w tym import – 256,2 mln USD, eksport – 271,2 mln USD). Wzrosła liczba polsko-białoruskich spółek produkcyjno-handlowych oraz wspólnych przedsiębiorstw polsko-białoruskich, w 1996 r. było ich odpowiednio: ok. 600 i 200. Łączna wartość zaangażowania polskich firm wyniosła jedynie ok. 80 mln USD62. W polskim eksporcie dominowały wówczas artykuły rolno-spożywcze i wyroby przemysłu elektromaszynowego, natomiast w imporcie produkty mineralne. Białoruś była trzecim, po Rosji i Ukrainie, naszym partnerem handlowym spośród krajów byłego Związku Radzieckiego. Polska była dla Białorusi drugim partnerem po Niemczech w grupie państw spoza Wspólnoty Niepodległych Państw63. Oprócz tych pozytywnych akcentów w stosunkach gospodarczych istnieją zjawiska negatywne. Przede wszystkim zły stan przejść granicznych, który w dużym stopniu ogranicza obustronny handel i komunikację. Zdając sobie sprawę z ich znaczenia, strona polska zainwestowała w budowę terminalu w Horoszczycach i rozbudowę przejścia granicznego w Bobrownikach. Białoruś nie przeprowadziła jednak po swej stronie granicy żadnych inwestycji, co w efekcie skutecznie hamowało zwiększenie dynamiki obustronnych obrotów handlowych i rozwój gospodarczy. Nie mniej istotną przeszkodą jest brak samorządów na Białorusi, który powoduje, że szefowie obwodów graniczących z Polską, brzeskiego i grodzieńskiego, mogą inicjować współpracę z sąsiednimi regionami polskimi wyłącznie za zgodą władz 58 59 60 61 62 63 J. Bratkiewicz, op.cit., s. 134. Ibidem. M. Menkiszak, M.A. Piotrowski, op.cit., s. 225. W. Snapkowski, op.cit., s. 22. M. Ziółkowski, op.cit., s. 164. Ibidem. Stosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003… 35 centralnych w Mińsku64. W związku z tym nie są zainteresowani również aktywnym udziałem w euroregionach Bug i Niemen. W 1998 r. nastąpił spadek wzajemnych obrotów handlowych do ok. 400 mln USD (polski eksport i import odpowiednio: 285 mln USD i 115 mln USD) z 540 mln USD w 1997 r. Był on spowodowany głębokim kryzysem gospodarczym na Białorusi, w dalszej kolejności kryzysem rosyjskim oraz narastającymi trudnościami płatniczymi niekonkurencyjnej gospodarki Białorusi65. Poza spadkiem wzajemnych obrotów handlowych w drugiej połowie 1998 r. pojawiła się niekorzystna tendencja wycofywania się z rynku białoruskiego firm polskich, coraz bardziej obawiających się braku stabilności i wysokiego ryzyka działalności gospodarczej oraz wspomnianych trudności płatniczych. Tylko radykalne zmiany zasad funkcjonowania gospodarki białoruskiej mogły powstrzymać te niekorzystne tendencje, co nie było jednak realne w dającej przewidzieć się perspektywie66. Współpraca transgraniczna pozostawała w tym czasie jednym z nielicznych czynników podtrzymujących rozwój stosunków dwustronnych. W dniach 25–26 listopada 1998 r. w Białymstoku odbyło się drugie posiedzenie Polsko-Białoruskiej Międzyrządowej Komisji Koordynacyjnej ds. Współpracy Transgranicznej. Wśród ustalonych przez nią zadań znalazły się m.in.: – wspólne prace nad uzgodnieniem bilansów wodno-gospodarczych rzeki Narwi w związku z budową zbiornika wodnego Siemianówka, – wymiana informacji o składowiskach substancji i odpadów niebezpiecznych oraz o zagrożeniach ekologicznych, – utworzenie transgranicznych obszarów chronionych oraz poprawa stanu środowiska naturalnego na obszarach przygranicznych, – opracowanie systemu informacji o przepisach obowiązujących w handlu zagranicznym po obu stronach granicy, wspieranie organizacji targów, wystaw i innych imprez promocyjnych oraz seminariów i szkoleń, – opracowanie wspólnych programów rozwoju turystyki, w tym rekonstrukcja, udrożnienie i zagospodarowanie Kanału Augustowskiego, – wspieranie współpracy między szkołami i placówkami oświatowo-wychowawczymi w celu wymiany dzieci i młodzieży oraz rozwoju sportu i kultury67. W 1999 r. nastąpił 30% spadek wartości wzajemnych obrotów handlowych, doszło też do wycofania się kolejnych firm polskich z rynku białoruskiego. Jedyne przedstawicielstwo polskiego banku na Białorusi zostało zlikwidowane. Nie rozwijała się również współpraca międzyresortowa obu krajów, co było spowodowane 64 65 66 67 Ibidem. J. Stankiewicz, Stosunki z Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1999, s. 189. Ibidem. Ibidem, s. 190. Robert Jakimowicz 36 brakiem funduszy po stronie białoruskiej. Wydarzeniem pozytywnym, które miało miejsce w tym właśnie roku, było uznanie przez Narodowy Bank Białorusi złotego polskiego za walutę wymienialną, co niewątpliwie ułatwiło rozliczanie transakcji między podmiotami gospodarczymi z obu krajów68. Wśród wydarzeń w stosunkach dwustronnych w 2000 r. kilka zasługuje na uwagę. W czerwcu władze miejskie Białegostoku i Grodna podpisały umowę o kierunkach współpracy gospodarczej do 2003 r. W tym samym miesiącu powołano do życia Polsko-Białoruskie Forum Współpracy Rolno-Spożywczej. Władze obu krajów przystąpiły do realizacji porozumienia dotyczącego głównych kierunków współpracy, uzgodnionego na jednym z posiedzeń specjalnej komisji dwustronnej. W listopadzie zostało zorganizowane w Brześciu siódme doroczne seminarium gospodarcze ,,Dobrosąsiedztwo’’ z udziałem ok. 350 przedsiębiorców z Polski, Białorusi, Rosji i Ukrainy. Natomiast w grudniu odbyło się w Warszawie siódme posiedzenie Polsko-Białoruskiej Komisji Mieszanej ds. Współpracy Gospodarczej i Handlowej69. W 2001 r. wartość obrotów handlowych między naszymi krajami wyniosła 400 mln USD (polski eksport i import odpowiednio: 276 mln USD, 124 mln USD). Struktura wzajemnych obrotów handlowych wyglądała następująco: w polskim eksporcie dominowały artykuły rolno-spożywcze, chemikalia i wyroby przemysłu elektromaszynowego, natomiast w imporcie z Białorusi przeważały produkty mineralne, chemikalia, wyroby włókiennicze i drewno. W tym roku działało na Białorusi ok. 250 spółek produkcyjno-handlowych i 137 firm ze 100% udziałem polskiego kapitału, szacowanym na 14 mln USD70. Wśród województw wykazujących aktywność w dwustronnej współpracy gospodarczej należy wymienić województwo lubelskie z obwodem brzeskim oraz województwo podlaskie z obwodem grodzieńskim. Należy również wspomnieć o spotkaniu Międzyrządowej Komisji Koordynacyjnej ds. Współpracy Transgranicznej, które odbyło się 27 marca 2001 r. w Warszawie. Omówiono na nim kierunki współdziałania w zakresie pozyskania funduszy Unii Europejskiej w celu modernizacji i rozbudowy infrastruktury przejść granicznych. 4 października tego roku w Grodnie odbyły się natomiast III Targi Euroregion Niemen, których celem było ożywienie regionalnej współpracy gospodarczej. Na targach obecni byli przedstawiciele Polski, Białorusi i Litwy71. Ponadto w dniach 3–5 lipca tego roku w Brześciu odbyło się siódme posiedzenie Polsko-Białoruskiej Komisji ds. Współpracy w Dziedzinie Nauki i Technologii, a w dniach 5–7 grudnia w Warszawie – już jedenaste posiedzenie Komisji ds. 68 69 70 71 J. Stankiewicz, Stosunki z Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2000, s. 195–196. M.A. Piotrowski, Białoruś, s. 239. M.A. Piotrowski, Republika Białoruś, s. 304–305. Ibidem, s. 305. Stosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003… 37 Programów Nauczania Mniejszości Białoruskiej w Polsce i Polskiej na Białorusi. W tym roku były kontynuowane również szkolenia seminaryjne dla urzędników i związkowców Białorusi72. W 2002 r. wartość wzajemnych obrotów handlowych wyniosła 487,2 mln USD, co oznaczało wzrost o 15,7% w porównaniu z 2001 r. (nadwyżka Polski wyniosła jedynie 33,2 mln USD). Sytuacja dotycząca liczby polsko-białoruskich spółek produkcyjno-handlowych oraz przedsiębiorstw nie uległa zmianie. Istotniejsze zmiany nie zaszły też w strukturze wymiany handlowej. Białoruś pozostawała naszym czwartym (po Rosji, Ukrainie i Litwie) partnerem w obrotach handlowych z krajami byłego Związku Radzieckiego. Polska dla Białorusi była drugim po Niemczech partnerem w handlu zagranicznym z krajami zachodnimi73. 4. Wnioski końcowe Prześledzenie stosunków polsko-białoruskich w omawianym okresie skłania do kilku wniosków. Po pierwsze, wzajemne stosunki były determinowane przez czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Do polskich czynników należy zaliczyć przede wszystkim: – transformację ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego; – konsekwentne realizowanie integracji ze strukturami zachodnioeuropejskimi (NATO, UZE, UE), która była priorytetem w polskiej polityce zagranicznej; – prowadzenie polityki dwutorowości wobec sąsiadów wschodnich; najmniej doceniana w tej polityce była Białoruś; – brak jakiejkolwiek spójnej koncepcji polskiej polityki zagranicznej wobec Białorusi. Do białoruskich czynników możemy zaliczyć: – niski stopień świadomości narodowej i państwowej społeczeństwa białoruskiego74; – umacnianie się od 1994 r. autorytarnych rządów A. Łukaszenki; – dążenia prezydenta A. Łukaszenki do politycznej, gospodarczej i wojskowej integracji z Rosją; 72 73 Ibidem, s. 306. J. Książek, op.cit., s. 323–324. Na Białorusi, w przeciwieństwie do Ukrainy, nie było tradycji ruchu narodowego i bohaterów sprawy narodowej. Literacki język białoruski, ważny element tożsamości narodowej, jest używany tylko przez ok. 10% Białorusinów, głównie w kręgach inteligencji. Białorusini nie znają białoruskiego języka literackiego i posługują się specyficzną wersją białoruskiego, zwaną „trasnjak” („trosjanka”), która jest w rzeczywistości językiem rosyjskim z akcentem i niektórymi słowami białoruskimi. Zob. M. Malak, op.cit., s. 90. 74 38 Robert Jakimowicz – negatywny stosunek do struktur zachodnioeuropejskich, szczególnie do NATO; – obecne w świadomości Białorusinów stereotypy o Polakach mające swe źródło w przeszłości obu narodów; – izolacja Białorusi na arenie międzynarodowej; – nieefektywna gospodarka Białorusi – brak jakichkolwiek reform gospodarczych. Niewątpliwie szansą na lepsze stosunki obustronne, w tym również gospodarcze, jest przeprowadzenie w przyszłości reform politycznych i gospodarczych na Białorusi. Obecnie Białoruś jest najsłabiej rozwiniętym pod względem gospodarczym krajem spośród wszystkich swoich sąsiadów. Aby zmienić tę sytuację, należy przeprowadzić wspomniane reformy. Izolacja Białorusi przez kraje zachodnioeuropejskie i Stany Zjednoczone jedynie utrwala istniejącą stagnację gospodarczą w tym kraju, która z kolei pozwala trwać obecnemu reżimowi prezydenta Alesksandra Łukaszenki. Polska, będąc członkiem Unii Europejskiej, ma ogromną szansę przysłużyć się zmianie postrzegania Białorusi na arenie międzynarodowej. Zmiana taka może z kolei przysłużyć się nie tylko interesom państwa białoruskiego, ale także rozwojowi stosunków między Polską a Białorusią. Literatura Bratkiewicz J., Stosunki z Rosją, Ukrainą i Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1993/1994, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1994. Darski J., Białoruś. Historia, współczesność, konflikty narodowe, Instytut Polityczny, Warszawa 1995. Dębski S., Stosunki polsko-białoruskie – stan obecny i perspektywy [w:] Belarus’ i Pol’szcza. Polska i Białoruś, red. A. Eberhaardt i W. Ułachowicz, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2003. Książek J., Republika Białoruś, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2003, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2003. Kukułka J., Historia współczesnych stosunków międzynarodowych 1945–2001, Scholar, Warszawa 2001. Lye K., Państwa świata, Elipsa, Warszawa 2003. Malak M., Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Białorusi, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003. Menkiszak M., Piotrowski M.A., Polska polityka wschodnia [w:] Polityka zagraniczna RP 1989–2002, red. R. Kuźniar, K. Szczepanik, Warszawa 2002. Jakimowicz R., Zarys stosunków polsko-rosyjskich w latach 1992–1999, Studia i Materiały PISM 2000, nr 23. Palmowski M., Stosunki polsko-białoruskie, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1992, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1994. Stosunki polsko-białoruskie w latach 1992–2003… 39 Piotrowski M.A., Białoruś, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2001, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2001. Piotrowski M.A., Republika Białoruś, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2002, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2004. Snapkowski U., Stosunki polsko-białoruskie (1900–2003) [w:] Belarus’ i Pol’szcza. Polska i Białoruś, red. A. Ebrhaardt i W. Ułachowicz, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2003. Stankiewicz J., Stosunki z Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1999, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1999. Stankiewicz J., Stosunki z Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2000, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2000. Ziółkowski M., Stosunki z Białorusią, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1997, red. B. Wizimirska, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1997. Polish-Belarusian Relations in the Years 1992–2003 (Selected Political and Economic Aspects – the Polish Point of View) In this article, the author outlines Polish-Belarusian political and economic relations over two fundamentally different periods: the years 1992–1994, when the Belarusian state began to experience democratic processes and when, despite initial difficulties, political contacts between Poland and Belarus developed successfully; and the years 1994–2003, characterized by the creation of an authoritarian state by President Lukashenka as well as economic and political union with Russia, which had a decidedly negative impact on Poland’s economic and political relations with her eastern neighbour. So long as the authoritarian regime in Belarus continues to exist, relations between Poland and Belarus will not be able to develop dynamically, while the Polish minority in Belarus – numbering several hundred thousand – will not be able to fully enjoy the rights accorded to national minorities for a long time to come.
