pobierz pdf - Centrum Edukacji Przyrodniczo

pobierz pdf - Centrum Edukacji Przyrodniczo

Rola zwierz¹t w edukacji przyrodniczo-leœnej w Leœnictwie
Miejskim – £ódŸ
Któ¿ z nas w dzieciñstwie nie rysowa³ je¿a, nios¹cego na kolczastym grzbiecie czerwone
jab³ko? Ten prosty stereotyp milutkiego zwierz¹tka, utrwalony w naszej dzieciêcej œwiadomoœci, czasami pozostaje na zawsze. Warto jednak przedstawiæ inny, prawdziwy wizerunek je¿a –
nie jako bohatera dzieciêcych rysunków, ale w³aœnie wielkiego sprzymierzeñca leœników. Prze³amywanie tych oraz wielu innych przes¹dów dotycz¹cych zwierz¹t naszej fauny jest jednym
z wiod¹cych tematów podejmowanych podczas zajêæ prowadzonych na terenie Leœnictwa Miejskiego – £ódŸ od wrzeœnia 2000 r. Dodatkowe mo¿liwoœci stwarza budowa oœrodka rehabilitacji zwierz¹t, gdzie równolegle do dzia³añ interwencyjnych realizowana bêdzie funkcja edukacyjna, m.in. w oparciu o ekspozycjê kilku zwierz¹t niezdolnych do ¿ycia w stanie wolnym,
g³ównie z uwagi na trwa³e urazy lub brak lêku przed cz³owiekiem.
„Nie ma nic bardziej niebezpiecznego, ni¿ karmiæ wyobraŸnie ludzi cudami i cudownoœciami. Nic tak jak zabobon nie rodzi niszczycielskich przes¹dów”
Montesquieu
Obecnoœæ dzikich zwierz¹t w miastach jest nastêpstwem ekspansji cz³owieka. Wiele gatunków zaadoptowa³o siê do nowych warunków ¿ycia, skutkiem czego roœnie ich liczebnoœæ,
a zarazem iloœæ konfliktowych sytuacji. Wszelkie dzia³ania zwi¹zane z przebywaniem dzikich
zwierz¹t w œrodowisku miejskim musz¹ z oczywistych przyczyn uwzglêdniaæ nie tylko potrzeby ludzi, ale tak¿e, a nawet przede wszystkim – dobrostan zwierz¹t. Kluczowym zagadnieniem
wydaje siê wiêc prowadzenie wszechstronnej edukacji maj¹cej na celu nie tylko przybli¿enie
biologii poszczególnych gatunków naszej fauny, ale tak¿e wskazanie w³aœciwej postawy wobec zwierz¹t. Prowadz¹c zajêcia z edukacji przyrodniczo leœnej, a tak¿e stykaj¹c siê z wieloma
osobami podczas interwencji w sprawach zwierz¹t da siê zauwa¿yæ, ¿e o krajowych gatunkach
naszej fauny spo³eczeñstwo niewiele wie, a czêsto wiedza dotycz¹ca zwierz¹t, ugruntowana
zosta³a ju¿ w dzieciñstwie poprzez bajki, póŸniej zas³yszane zabobony i przes¹dy.
Zabobony, przes¹dy, fobie….
W naszym ¿yciu zwierzêta uczestnicz¹ ju¿ od dnia narodzin, kiedy to dostajemy pierwszego pluszowego misia, nieco póŸniej siêgamy do bajek czytanych przez rodziców, póŸniej ogl¹danych w telewizji na licznych kana³ach przeznaczonych dla najm³odszych, gdzie g³ównymi
bohaterami wiêkszoœci bajek s¹ zwierzêta lub postacie zwierz¹t z cechami ludzi. Z perspektywy lat widzimy, ¿e bajki mocno zapadaj¹ w nasz¹ dzieciêc¹ podœwiadomoœæ, co wp³ywa na
kreowanie obrazu zwierz¹t, a póŸniej kszta³towaniu pogl¹dów. Z³y wilk czêsto przeciwstawiany innym „dobrym” zwierzêtom w naszej œwiadomoœci ju¿ na zawsze pozostanie tym z³ym.
Bajki bowiem uwypuklaj¹ cechy ludzi – czêsto te negatywne. Ka¿dy z nas przecie¿ wychowa³
siê na bajkach takich, jak „Czerwony Kapturek”, „O wilku i siedmiu koŸl¹tkach” czy te¿
„O krasnoludkach i sierotce Marysi”, gdzie wizerunek drapie¿ników przedstawiany jest w nieco gorszym œwietle, ni¿ pozosta³ych bohaterów.
Innym czêsto przytaczanym stereotypem, z jakim spotykamy siê podczas zajêæ edukacyjnych z najm³odszymi jest, kreowany g³ównie w przedszkolach, wizerunek je¿a nios¹cego na
grzbiecie jab³ko. Jak wielkie zdziwienie rysuje siê na twarzy dzieci i pañ przedszkolanek kiedy
to opowiadamy o je¿u jako ssaku owado¿ernym, który nie pogardzi œlimakami, d¿d¿ownicami
i innymi ma³ymi zwierzêtami.
182
Kamil Polañski Rola zwierz¹t w edukacji przyrodniczo-leœnej w Leœnictwie...
Z zupe³nie innymi preferencjami pokarmowymi kojarzone s¹ te¿ nietoperze. Jako jedna
z najbardziej intryguj¹cych grup zwierz¹t na
œwiecie, od zawsze budzi³y zainteresowanie
cz³owieka ze wzglêdu na niezwyk³e przystosowania do ¿ycia, interesuj¹c¹ biologiê i ekologiê. Ich odmiennoœæ w wielu rejonach œwiata jest postrzegana jako przejaw boskich si³,
w kulturze europejskiej czêsto kojarzone s¹
z czarn¹ magi¹ i mocami nieczystymi. Najczêœciej nietoperze podejrzewane s¹ o wpl¹tywanie siê we w³osy i wysysanie krwi podczas snu.
Z³¹ s³aw¹ cieszy³y siê tak¿e sowy. Jako nocne
ptaki czêsto przeciwstawiane by³y or³om,
w kulturze egipskiej i indyjskiej by³y ptakami
zmar³ych, w Chinach wzbudza³y lêk i kojarzono je z b³yskawic¹. Jako jedyna, sowa pójdŸka, poœwiêcona bogini Atenie, by³a symbolem
m¹droœci, póŸniej dziêki bajkom podobn¹ rolê
przej¹³ puchacz. Te pierwotne, nieprzychylne
nastawienia wynika³y jednak wy³¹cznie z niewiedzy i licznych przes¹dów.
Innym powszechnie s³yszanym przyk³adem jest b³êdne przekonanie, ¿e „sarna jest
¿on¹ jelenia”. Z nieprawd¹ t¹ mo¿na spotkaæ
siê w wielu ksi¹¿kach dla dzieci, has³ach krzy¿ówek, jak i w polskich t³umaczeniach anglojêzycznych programów przyrodniczych, gdzie
mylone s¹ pojêcia w nazewnictwie poszczególnych gatunków jeleniowatych takich jak
sarna, jeleñ czy nawet ³oœ.
O ile stwierdzenie, ¿e jeleñ i sarna to para
jest zabawne i nie stwarza zagro¿enia dla ich
istnienia, o tyle inne b³êdne stereotypy wyniesione, choæby z literatury dzieciêcej, jak te
z bajki o „Czerwonym Kapturku”, dotycz¹ce
wilków, s¹ ju¿ groŸne. Wilk od dziecka kojarzy siê nam z krwio¿ercz¹ besti¹ zjadaj¹c¹ ludzi. Na prze³omie wieków wilk by³ têpiony
przez cz³owieka, w konsekwencji doprowadzaj¹c do gwa³townego spadku liczebnoœci
populacji.
Jeden z cz³onków organizacji ochrony
przyrody WWF twierdzi, ¿e niechêæ ludzi do
wilków wynika z dwóch powodów, po czêœci
z³ych doœwiadczeñ w³asnych, a po czêœci z niewiedzy o wilkach. W Polsce, gdzie ludzie
uwa¿aj¹, ¿e znaj¹ wilki, a¿ co szósty z nas nie
Studia i Materia³y CEPL w Rogowie
Ryc. 1. Jeden z nieprawdziwych przyk³adów malowanek dla dzieci z wizerunkiem je¿a z jab³kiem (rys.
K. Polañski)
Fig. 1. One of the examples of false coloring books
for children with a picture of a hedgehog with apple
Fot. 1. M³ode je¿e „nakarmione” jab³kami dostarczone
do Leœnictwa przez pracownika jednego z ³ódzkich
przedszkoli… (fot. K. Polañski)
Photo 1. Young hedgehogs „fed” with apples delivered to the Forest by an employee of one of the Lodz
kindergarten ...
R. 13. Zeszyt 1 (26) / 2011
183
Fot. 2. Wiod¹c¹ rol¹ edukacji powinno byæ prze³amywanie negatywnych emocji wzglêdem dzikich
zwierz¹t (fot. K. Polañski)
Photo 2. The leading role of education should be to
overcome negative emotions relative to wild animals
Fot. 3. Oswojone dziki stanowi¹ realne zagro¿enie
dla ludzi (fot. K. Polañski)
Photo 3. Tamed wild boars are a real threat to humans
wie takiej podstawowej rzeczy, ¿e wilki ¿yj¹ swobodnie na terenie naszego kraju. Jak zauwa¿a
Andrzej Bereszczyñski w ksi¹¿ce „Zwierzêta a zabobony”, ochronie zwierz¹t sprzyjaj¹ pozytywne przes¹dy na ich temat oraz mo¿liwoœæ obserwacji i poznania przez jak najwiêksz¹ liczbê
ludzi, niechêæ, strach i niepokój natomiast wywo³uj¹ u nas zwierzêta ¿ar³oczne, agresywne,
prowadz¹ce nocny tryb ¿ycia, wydaj¹ce groŸne dŸwiêki, czy ¿ywi¹ce siê padlin¹.
Dokarmianie i kolizje
Trudno czasem podejmowaæ polemikê i przekonaæ rozmówcê tak¿e w innych tematach,
chocia¿by nad zasadnoœci¹ dokarmiania zwierz¹t. Wiele osób dokarmia ptaki, wiewiórki czy
nawet dziki w poczuciu misji i odpowiedzialnoœci za ¿ycie bytuj¹cych wokó³ nas dzikich zwierz¹t. Tymczasem dokarmiane s¹ gatunki pospolite, doskonale sobie radz¹ce bez naszej pomocy, a do tego przewa¿nie oferuje im siê pokarmy szkodliwe, truj¹ce lub ma³o po¿ywne. I tak
w przypadku ptaków dokarmianie powinno odbywaæ siê tylko zim¹, gdy¿ ca³oroczne podawanie pokarmu przynosi wiêcej strat ni¿ korzyœci. Celem dokarmiania jest danie ptakom wsparcia
w okresie mrozów i obfitych opadów œniegu, a nie uzale¿nianie od niesta³ej ludzkiej pomocy,
czy zwabienie ich w miejsce, gdzie mog¹ byæ nara¿one na atak drapie¿ników.
Troskliwe dokarmianie dzików przez ludzi na obrze¿ach lasu, sprawia, ¿e coraz czêœciej
staj¹ siê one sta³ymi bywalcami osiedli mieszkaniowych, ogródków dzia³kowych, czy nawet
boisk szkolnych. Tam te¿ dochodzi do wielu konfliktowych sytuacji, w których przegrywa
niemal zawsze zwierzê. Przyk³adem mog¹ byæ dziki, które czêsto karmione z rêki, korzystaj¹
ze sta³ych Ÿróde³ po¿ywienia w pobli¿u domów jednorodzinnych czy nawet stacji benzynowych. Wtedy niejednokrotnie ulegaj¹ kolizjom drogowym, a zbyt oswojone osobniki musz¹
byæ od³awiane i wywo¿one do oœrodków hodowli zwierzyny.
Dziki wchodz¹c na teren zurbanizowany, w³¹czaj¹ go w pewnym zakresie w œrodowisko
swego wystêpowania (podobnie zreszt¹ jak zrobi³y to lisy), a cz³owiek w tym œrodowisku staje
siê elementem nie tylko akceptowalnym, ale wrêcz po¿¹danym (Jezierski 2009).
Statystyki prowadzone od 2006 roku przez Leœnictwo Miejskie – £ódŸ pokazuj¹ skalê problemu, jakim s¹ udokumentowane kolizje drogowe na terenie miasta z udzia³em dzikich zwierz¹t. W okresie ostatnich piêciu lat na ³ódzkich drogach zginê³o ponad 600 du¿ych ssaków,
z czego ponad po³owê stanowi³y sarny.
184
Kamil Polañski Rola zwierz¹t w edukacji przyrodniczo-leœnej w Leœnictwie...
Aby uœwiadomiæ kierowcom mo¿liwoœæ gwa³townego wtargniêcia zwierzyny na drogê oraz
zminimalizowaæ liczbê kolizji drogowych, Leœnictwo Miejskie – £ódŸ umieœci³o przy drogach
przebiegaj¹cych przez kompleks Lasu £agiewnickiego tablice informacyjne z wizerunkami
zwierz¹t takich, jak: sarna, dzik, lis, kuna, wiewiórka, je¿ wraz z numerem telefonu interwencyjnego.
Ponad 90% wszystkich zdarzeñ drogowych koñczy siê upadkiem potr¹conych zwierz¹t.
Przyczyn kolizji jest wiele: du¿e natê¿enie ruchu po³¹czone z nadmiern¹ prêdkoœci¹, ale tak¿e
brak wiedzy na temat wystêpowania miejskich populacji zwierzyny, a tak¿e ich naturalnych
zachowañ. Poszkodowane zwierzêta w wyniku interwencji trafiaj¹ do siedziby Leœnictwa Miejskiego, gdzie znajduje siê Oœrodek Rehabilitacji Zwierz¹t.
Obecnie trafia tam oko³o 600 zwierz¹t rocznie. Wraz z obserwowanym wzrostem liczby
przyjmowanych przez Leœnictwo zwierz¹t, konieczna jest rozbudowa oœrodka w oparciu o nowe
rozwi¹zania funkcjonalne. Wychodz¹c naprzeciw bie¿¹cym potrzebom leœnictwa, miasto £ódŸ
przekaza³o nieruchomoœæ pod budowê nowej siedziby, gdzie w przysz³oœci, w ramach dzia³alnoœci oœrodka, równolegle do dzia³añ interwencyjnych, realizowana bêdzie funkcja edukacyjna, m.in. w oparciu o ekspozycjê zwierz¹t niezdolnych do ¿ycia w stanie wolnym, g³ównie
z uwagi na trwa³e urazy lub brak lêku przed cz³owiekiem. Na ten cel przeznaczona zosta³a
pó³nocno-zachodnia czêœæ terenu o powierzchni, gdzie planowana jest budowa wybiegów oraz
ambony pozwalaj¹cej osobom zainteresowanym, (np: uczestnikom zajêæ przyrodniczo-leœnych
prowadzonych przez Leœnictwo, a tak¿e inne instytucje) na obserwacjê zwierz¹t w ich naturalnym œrodowisku. Obiekt dostosowany bêdzie równie¿ do obs³ugi grup niepe³nosprawnych.
Ryc. 2. Podzia³ stref funkcjonalnych budowanego oœrodka rehabilitacji zwierz¹t (ryc. K. Polañski)
Fig 2. The division of functional zones of animal rehabilitation center under construction
Studia i Materia³y CEPL w Rogowie
R. 13. Zeszyt 1 (26) / 2011
185
Fot. 4. Proste w przekazie tablice edukacyjne umieszczone s¹ w miejscach, w których najczêœciej dochodzi³o do zdarzeñ drogowych z udzia³em zwierz¹t (fot.
K. Polañski)
Photo 4. Easy to read educational boards are placed
in locations where there are the most road accidents
involving animals
Fot. 5. KoŸlêta sarny i zaj¹ce „opuszczone przez matkê” zupe³nie niepotrzebnie przywo¿one s¹ w dobrej
wierze do Leœnictwa Miejskiego – £ódŸ i Miejskiego
Ogrodu Zoologicznego (fot. K. Polañski)
Photo 5. Kids roe deer and hares, „abandoned by his
mother”, unnecessarily brought in good faith to City
Forestry – Lodz and Municipal Zoo
Powa¿nym problemem staj¹ siê jednak dla pracowników Leœnictwa osobniki m³odociane
przynoszone przez zatroskanych ludzi, którzy ka¿dej wiosny setki m³odych, zdrowych zwierz¹t zabieraj¹ z ich naturalnego œrodowiska, nie zdaj¹c sobie sprawy, ¿e w³aœnie zmniejszaj¹
ich szanse na prze¿ycie. Wiele z tych zwierz¹t zostaje zabranych ze œrodowiska naturalnego
bezpodstawnie, gdy przechodz¹ one bowiem naturalny okres, kiedy nie umiej¹ jeszcze swobodnie siê poruszaæ i nie rozpoznaj¹ cz³owieka jako zagro¿enia, a jedynie pod okiem swych
rodziców zapoznaj¹ siê z otoczeniem i niebezpieczeñstwami. Czêsto jednak zdarza siê, ¿e podczas spaceru lub nawet we w³asnym ogrodzie znajdujemy m³odego ptaka. Co nale¿y wtedy
robiæ, jak siê zachowaæ? Potoczna wiedza, jak siê okazuje i tu jest pe³na XIX-wiecznych przes¹dów.
Zatem rola oœrodka rehabilitacji zwierz¹t nie powinna ograniczaæ siê do udzielania opieki
poszkodowanym zwierzêtom. Istotnym jego ogniwem bêdzie prowadzenie szeroko rozumianej akcji edukacyjnej w przedszkolach, szko³ach, oraz innych instytucjach. Nieoceniony bêdzie te¿ dobry kontakt z mediami, choæ te nag³aœniaj¹ co „ciekawsze” przypadki, przytaczaj¹c
niepe³ny obraz rzeczywistoœci. Patrz¹c szerzej na problemy zwi¹zane bezpoœrednio z gatunkami dziko ¿yj¹cych zwierz¹t na terenie miast, wa¿nym aspektem jest edukacja, która nie mo¿e
byæ ukierunkowana tylko na mieszkañców, bo wiele zale¿y tak¿e od wiedzy urzêdników,
w szczególnoœci tych, którzy podejmuj¹ w gminie kluczowe decyzje. Jak twierdzi dr Klimaszewski z SGGW (inf. ustna), ju¿ teraz nale¿a³o by zacz¹æ uczulaæ decydentów na te zagadnienia. Tu nie ma wielkiej filozofii – mówi, to proste rzeczy dotycz¹ce biologii, ekologii i zwyczajów zwierz¹t. Bo przy dzisiejszej szybkiej urbanizacji warto, by ktoœ w strukturach urzêdu tak¹
wiedzê posiada³ i ¿eby j¹ wykorzystywa³ ju¿ na etapie planowania przestrzennego.
Podsumowanie
1. Do podstawowych zadañ edukacji przyrodniczej nale¿y miêdzy innymi prze³amywanie
negatywnych emocji wzglêdem zwierz¹t, zw³aszcza tych gatunków, których miejsce
w kulturze i historii ludzkoœci oraz wpisanie ich w b³êdne stereotypy powoduje dodatkowe
zagro¿enie dla ich istnienia.
186
Kamil Polañski Rola zwierz¹t w edukacji przyrodniczo-leœnej w Leœnictwie...
2. Pamiêtajmy, ¿e zwierzêta podczas lekcji przyrody u³atwiaj¹ nawi¹zywanie kontaktów
z uczestnikami zajêæ.
3. Oœrodki Rehabilitacji Zwierz¹t powinny pe³niæ wa¿n¹ funkcjê edukacyjn¹ w sprawach dziko ¿yj¹cych gatunków naszej fauny.
4. Zakres edukacji przyrodniczo-leœnej powinien obejmowaæ ze szczególnym uwzglêdnieniem:
– zwyczaje zwierz¹t, zw³aszcza tych dotycz¹cych wychowu m³odych,
– postêpowanie wobec znalezionych zwierz¹t rannych i m³odych,
– uczulanie spo³ecznoœci, zw³aszcza wiejskiej, ¿e o wszelkich zaistnia³ych, negatywnych zjawiskach powinni informowaæ osoby kompetentne (administracjê leœn¹, myœliwych itp.),
– wskazywanie instytucji i oœrodków zajmuj¹cych siê hodowl¹ i rehabilitacj¹ dzikich zwierz¹t.
5. Prowadzenie udokumentowanych statystyk dotycz¹cych kolizji drogowych dostarcza nam
cennych informacji o lokalnej populacji zwierz¹t.
Literatura
NOTATKI / NOTES
Bereszyñski A., Tomaszewska S. 2006. Zwierzêta a zabobony. UP w Poznaniu.
So³tyñska M. 1986. I kud³ate i ³aciate. Warszawa.
Abrys 2011. Przegl¹d Komunalny, nr 1, Poznañ.
Kruszewicz A. 2007. Zwierzêta w mieœcie. Mulico, Warszawa.
Summary. The role of animals in education and natural forest in the Municipal Forestry – Lodz. The author discusses examples of stereotypes about the
animals and fixed in the popular consciousness of society. Gives examples of
conflict prevention caused by the presence of animals in close proximity to man
based on the experience gained by the £ódŸ Municipal Forestry.
Kamil Polañski
Leœnictwo Miejskie – £ódŸ
[email protected]
Studia i Materia³y CEPL w Rogowie
R. 13. Zeszyt 1 (26) / 2011
187