1. Across The Universe Julie Taymor Spotkanie dwóch mitów.

1. Across The Universe Julie Taymor Spotkanie dwóch mitów.

Małgorzata Steciak
Across The Universe Julie Taymor
Spotkanie dwóch mitów
Legendy, jakie towarzyszą muzyce popularnej niemal od początków jej istnienia, przyczyniły się do wytworzenia wokół niej fascynującej atmosfery tajemniczości. Życiorysy artystów, ich styl bycia, sytuacje, z których czerpali inspiracje do kolejnych przebojów sprawiają, że cała kultura popularna podatna jest na mitologizację. Twórcy popowych piosenek
stali się „rządcami dusz” młodzieży. Lansowany przez nich model tożsamości stanowi dla
odbiorców, zazwyczaj szarych, prostych ludzi, atrakcyjną alternatywę. Wystarczy podać
przykład słynnych okrągłych okularów Johna Lennona. Muzyk po raz pierwszy pojawił
się w nich jako aktor w filmie Richarda Lestera Jak wygrałem wojnę (How I Won The War,
1967). Od tamtej pory „lennonki” znane są i kojarzone na całym świecie z członkiem grupy The Beatles, a rzesze fanów noszą je, chcąc upodobnić się do idola.
Kultura muzyki pop – piosenki, czasopisma, koncerty, wywiady, czy filmy – wspomaga kształtowanie poczucia tożsamości u młodzieży. Kultura nastolatków, to mieszanina
tego, co spontaniczne i wyprodukowane: dla młodzieży to obszar autoekspresji, dla komercyjnych dostawców, źródło zysku. Piosenki pop wyrażają trudności okresu dojrzewania w radzeniu sobie z gmatwaniną problemów emocjonalnych i seksualnych. Odwołują
się do potrzeby bezpośredniego i intensywnego doświadczania życia. Wyrażają poszukiwanie bezpieczeństwa w niepewnym i zmieniającym się świecie emocji. Fakt, że tworzy
się je dla rynku komercyjnego, oznacza, iż piosenki i ich oprawa stają się wykalkulowaną
kreacją.
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
Za pośrednictwem muzyki pop młodzi ludzie kształtują i porządkują swój mentalny obraz świata. Określony sposób wypowiadania się, miejsca, do których chodzą, ubiór,
taniec – to wszystko stanowi wyraz dystansu wobec świata dorosłych. Styl ubierania się
może wyrażać nonkonformizm i bunt społeczny. Konsumpcja określonej muzyki staje się
więc sposobem bycia w świecie. Muzyki używa się jako znaku, za pomocą którego młodzież ocenia i jest oceniana przez innych. Słuchanie tego samego zespołu rodzi poczucie
wspólnoty.
Jednym z najbardziej kultowych przedstawicieli muzyki popularnej jest zespół
The Beatles. Czwórka młodych chłopców z Liverpoolu w ciągu zaledwie kilku miesięcy
zawładnęła umysłami młodzieży na całym świecie. Z pewnością stali się oni symbolem
burzliwej dekady lat 60. Ich piosenki, choć opowiadają zwykle o banalnych sprawach,
koncentrujących się wokół problemów miłosnych, przetrwały próbę czasu i cieszą się powodzeniem do dziś. Jedną z przyczyn niesłabnącej popularności zespołów popularnych,
podaje Simon Frith:
„W piosenkach słowa są znakami dźwięku. Piosenka jest zawsze interpretacją, słowa piosenki zaś są otwarcie wypowiadane – są nośnikami dźwięku, strukturami dźwięku,
które są bezpośrednimi znakami emocji i cech charakteru. Piosenki pop celebrują nie to,
co werbalne, lecz to, co niewerbalne, a ocena piosenkarzy pop nie zależy od słów, lecz od
dźwięków – dźwięków otaczających słowa”1.
Siła piosenek Beatlesów nie polega również na treści zawartej w słowach, lecz na
specyficznym połączeniu języka z melodią. Roland Barthes twierdzi, że przyjemność płynąca z muzyki nie polega na przedstawianiu czegoś, co się zdarzyło, lecz na tworzeniu
przez słuchacza własnego znaczenia związanego z konkretną piosenką. Przyjemność i siła,
Cyt. Za J. Storey, Studia kulturowe i badania kultury popularnej, tł. Janusz Barański, Wydawnictwo UJ, Kraków 2003, s. 100.
1 2
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
płynące z muzyki popularnej, nie tkwią w interpretacji emocji, lecz w emocjach interpretowania. Barthes tworzy pojęcie „rdzenia wyśpiewanego głosu”2. Sam sposób wykonania
utworu niesie ze sobą szereg znaczeń i pozwala na zaakceptowanie treści, które wyrażają
poglądy w innym wypadku przez nas nieakceptowane. Konstatacja Barthes’a stanowi wyraz ogólnego poglądu na temat różnicy między plaisir a jouissance. Pierwsze z pojęć wyraża przyjemności konwencji i rozpoznania. Drugie natomiast manifestuje wolność istnienia poza znaczeniem. Muzyka Beatlesów umożliwia odbiorcom zatracenie się w świecie
dźwięków, bez wpadnięcia w pułapkę szukania zawsze tych samych, konkretnych znaczeń.
Jej uniwersalność pozwala odnosić ją do wielu kontekstów, bez strat dla przesłania kompozytorów.
Jedną z artystek, która postanowiła mit Beatlesów wpisać we własne dzieło, jest
Julie Taymor. W filmie Across The Universe (2007) reżyserka tworzy własną wizję czasów amerykańskiej kontestacji, odwołując się przy tym do twórczości brytyjskiego zespołu. Choć obraz ten nie jest typową biografią, zawiera w sobie wiele odwołań do historii działalności czwórki z Liverpoolu, na przykład do tekstów ich piosenek. Znaczenia
te ujawniają się zarówno w warstwie wizualnej, jak i fabularnej. Nie opowiadając wprost
o podmiocie swoich rozważań, Taymor przemyca treści, które będą czytelne dla widza
o odpowiedniej kompetencji kulturowej. Odwołuje się zarówno do mitów dotyczących
amerykańskiej kontestacji, jak i Beatlesów, tworząc niezwykle interesującą mozaikę filmową. Jednym z nich jest rytuał palenia powołania do wojska. Dokument niszczony jest
przez bohaterów filmu Hair (Hair, reż. Milos Forman, 1979). Również w Across The Universe przyszły żołnierz, na wieść, że Ojczyzna potrzebuje jego pomocy, ostentacyjnie podpala świstek papieru.
Fabuła filmu stanowi jedynie pretekst do numerów tanecznych i przyczynek do
odtworzenia przez reżyserkę atmosfery burzliwych lat 60. XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Grupa bohaterów u progu dorosłości mierzy się z Ameryką spod znaku wojny
2 Tamże.
3
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
w Wietnamie, prezydentury Lyndona B. Johnsona, oraz subkultury hipisów ruchów. Chwile, które postacie spędzą razem, będą mieć największy wpływ na krystalizowanie się ich
osobowości i poglądów. Film rozpoczyna śpiewany monolog Jude’a siedzącego na plaży
i zwróconego wprost do kamery. Na pierwszym planie dominuje wątek melodramatyczny
– ona (Lucy), typowa amerykańska nastolatka, on (Jude)– Brytyjczyk pracujący w stoczni.
Różnica pomiędzy dwójką bohaterów podkreślona jest już w jednej z pierwszych scen.
Obydwoje tańczą w rytm piosenki Hold Me Tight, mimo że znajdują się na dwóch różnych kontynentach. Poprzez zastosowanie montażu równoległego widzimy na przemian
bal maturalny w jednej z amerykańskich szkół, gdzie Lucy tańczy ze swoim chłopakiem,
Danielem, oraz typową imprezę w jednym z brytyjskich klubów, w której uczestniczy Jude.
Każde z nich znajduje się na życiowym zakręcie – chłopak Lucy zostaje powołany do wojska, zaś Jude postanawia wypłynąć do Stanów Zjednoczonych w poszukiwaniu swojego
ojca i lepszych perspektyw na życie. W miarę rozwijania się akcji poznajemy kolejnych
bohaterów: Prudence – lesbijkę cierpiącą z powodu braku akceptacji swojej orientacji
seksualnej, Maxa – zbuntowanego brata Lucy, studenta uniwersytetu Princeton, w wolnych chwilach wybijającego okna uczelni piłką golfową, Jojo – czarnoskórego gitarzystę,
którego krewny zginął w trakcie zamieszek w Detroit, Sadie – początkującą wokalistkę.
Jude przybywa do Princeton i odnajduje ojca, który okazuje się być woźnym. Brytyjczyk
zaprzyjaźnia się z Maxem i postanawia razem z nim wyjechać do Nowego Jorku, który
stanie się dla bohaterów swoistą szkołą życia. Wkrótce świat Jude’a zaczyna obracać się
wokół uczucia, jakie żywi on do Lucy. Wszyscy bohaterowie, choć pochodzą z różnych
środowisk, a każdy ma za sobą inny bagaż doświadczeń i poglądy na życie, połączeni zostają przez uniwersalny język, jakim staje się dla nich muzyka.
Musical jako nośnik treści historycznych i politycznych
Musical Julie Taymor, mimo błahej z pozoru formy, jaką nadaje mu muzyka popularna,
porusza problematykę mocno związaną z czasem kontestacji. Piosenki Beatlesów, wpisane
4
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
w konwencję filmu muzycznego, stają się nośnikami treści historycznych i politycznych,
zawierającymi przesłanie o równości, tolerancji i pokoju.
Zgodnie z opisaną przez Alicję Helman, koncepcją filmu jako sztuki syntetycznej,
łączenie różnych środków wyrazowych nie może być uzasadnione samym tylko faktem,
że w doświadczeniach naszego życia codziennego elementy wizualne i słuchowe są ściśle
ze sobą powiązane. Muszą istnieć artystyczne powody takiej decyzji, by służyła ona wyrażeniu czegoś, czego nie da się wypowiedzieć za pomocą jednego tylko środka wyrazu3.
I w tym wypadku na gruncie kinematografii najlepiej sprawdza się film muzyczny.
W klasycznym musicalu rozróżnić możemy dwa typy:
• backstage, czyli opisujący przygotowania do przedstawienia,
• baśniowy, w którym świat przedstawiony nosi znamiona niezwykłości.
W pierwszych musicalach muzyczne numery stanowiły tło do fabuły przedstawianej w filmie i nie miały z nią większego związku. W miarę rozwijania się gatunku odkryto
jego potencjał do odzwierciedlania zmian kulturowych, politycznych. Najlepszym przykładem jest film Mervyna LeRoya Poszukiwaczki złota (Gold Diggers of 1933, 1933), gdzie
w numerze Remember My Forgotten Man poruszona jest tematyka Wielkiego Kryzysu
i sytuacji weteranów wojennych. Kiedy Stany Zjednoczone przystąpiły do drugiej wojny
światowej, powstawały musicale patriotyczne, jak chociażby nostalgiczne Spotkajmy się
w St. Louis (Meet Me In St. Louis, 1944) Vincenta Minnelli. W obrazie tym występy taneczne bohaterów są komentowane, a muzyka wydobywa się z nich pod wpływem emocji. Nie
inaczej jest w filmie Julie Taymor Across the Universe, zawierającym wypowiedź na temat
wojny w Wietnamie, zamieszek w Detroit, zabójstwa Martina Luthera Kinga. A wszystko
to na tle na nowo zinterpretowanych piosenek Beatlesów.
3 A. Helman, Rola muzyki w filmie, wydawnictwo WAiF, Warszawa 1964, s. 67.
5
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
Hołd dla Beatlesów
Postmodernistyczna gra z widzem opiera się w dużej mierze na zasadzie dwukodowości.
Stefan Morawski zwraca uwagę, że zarówno odbiorcy wytrawni, jak i naiwni mogą wziąć
z utworów tyle, ile pozwala im kompetencja kulturowa4. Across The Universe można odczytywać jako musical opowiadający historię miłości dwojga młodych ludzi i ich przyjaciół. Jednak widz z większą znajomością konwencji, będzie szukał w filmie odwołań
do innych tekstów kultury. W ten sposób historia Jude’a i Lucy stanie się pretekstem do
ukazania nawiązań zarówno do legendy Beatlesów, jak i czasów amerykańskiej kontestacji.
Film istotnie naszpikowany jest odniesieniami do zespołu i jego twórczości.
Imiona bohaterów nie są im nadane przypadkiem. Większość z nich wiąże się z tytułami piosenek Beatlesów. Na przykład, kiedy zrezygnowany protagonista powróci do
ojczyzny (nota bene, do Liverpoolu, rodzinnego miasta Beatlesów), usłyszymy Hey, Jude,
zaś Prudence wychodzącej z szafy (nawiązanie do amerykańskiego zwrotu coming out of
the closet – proces samodzielnego ujawnienia własnej orientacji seksualnej bądź tożsamości płciowej przed innymi) akompaniują tony Dear Prudence. W trakcie trwania napisów końcowych słyszymy Lucy In The Sky With Diamonds. Imię Sadie pochodzi z utworu
Sexy Sadie, Jojo z Get Back (postać Jojo jest również jawnym odwołaniem do Jimi’ego
Hendrixa). Max w oczach Sadie wygląda porządnie, ale wyraża ona niepokój, że „równie
dobrze mógłby zamordować swoją babcię młotkiem”5. W jednej ze scen bohater naprawia
wentylator narzędziem, o którym traktuje Maxwell’s Silver Hammer, piosenka, z której
wzięte zostało jego imię. Podobny zabieg odnosi się do postaci epizodycznych – Mr Kite
to nawiązanie do piosenki Being For The Benefit Of Mr Kite, zaś Dr Robert do utworu pod
tym samym tytułem.
4 5 S. Morawski, Postmodernizm a kultura filmowa, „Kino” 1991, nr. 3, s. 14.
Oryg. „you could have murdered your Granny with a hammer”.
6
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
Odniesienia do twórczości Beatlesów znajdują się również w warstwie wizualnej
i fabularnej. Fakt, że Jude wychowuje się bez ojca, pozwala powiązać bohatera z osobą Johna Lennona, którego rodzice rozstali się, kiedy był dzieckiem. Od tej pory Lennon senior
nie wykazywał zainteresowania potomkiem. Starał się odnowić kontakt z synem dopiero,
gdy ten stał się znanym na cały świat Beatlesem, ale ich relacja nigdy nie została pogłębiona. Podobnie wydawczyni dra Roberta, Luna Park, jest skośnooką artystką awangardową,
co może rodzić skojarzenia z osobą Yoko Ono. Inne sceny odwołują się w sposób pośredni do przebojów grupy. Dowiadujemy się, że Prudence trafiła do mieszkania bohaterów
przez okno w łazience. Jest to nawiązanie do piosenki She Came In Through The Bathroom
Window. Prudence twierdząc, że przyjechała znikąd, zdaje się uważać siebie za swoistego
„człowieka znikąd” z piosenki o tym samym tytule (Nowhere Man). Również pracownik
stoczni, wypłacający Jude’owi pensję, mówi o swoim marzeniu z młodości, idealnie dopasowując je do kontekstu utworu When I’m Sixty-Four. Myślał, że kiedy będzie w tym wieku,
już dawno odejdzie daleko od pospolitego miejsca pracy. Podczas imprezy organizowanej
przez Maksa na uczelni, w oczy rzuca się plakat z Brigitte Bardot, obiektu fascynacji Johna
Lennona. Natomiast podwodna scena Jude’a i Lucy nawiązuje do sesji zdjęciowej Lennona i Yoko Ono, umieszczonej w magazynie „Rolling Stone” w 1981 roku. W sekwencji
narkotycznej, gdy bohaterowie docierają do tajemniczego cyrku Mr Kite’a, pojawiają się
ogromne figury słynnych Smutasów6 z animowanego filmu Żółta łódź podwodna (Yellow
Submarine, reż. George Dunning, 1968), zrealizowanego z udziałem członków zespołu.
Truskawka, która w Across The Universe staje się niemal równoprawnym bohaterem, głównie za sprawą piosenki Strawberry Fields Forever, pojawia się również jako
logo firmy fonograficznej Sadie. Soczysty, seksowny owoc, jak mówią o nim bohaterowie,
zwraca uwagę Jude’a, kiedy doskonali swoje umiejętności artystyczne. Zanim zajmie się
tworzeniem czerwonej impresji na temat wojny, usiłuje narysować zielone jabłko, któ-
Według tłumaczenia ścieżki dialogowej z filmu Żółta łódź podwodna (Yellow Submarine reż. George Dunning, 1968) Tomasza Beksińskiego.
6 7
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
re z kolei można odczytać jako nawiązanie do korporacji Apple7. Firmę założyli Beatlesi
w celu dalszego rozwijania własnych karier, a także promowania nowych talentów. Na
logo wybrali sobie właśnie owo zielone jabłuszko, które protagonista stara się narysować.
Również finał filmu jest pięknym hołdem dla twórczości czwórki z Liverpoolu. Bohaterowie organizują koncert na dachu wytwórni Sadie, gdzie przy akompaniamencie All
You Need Is Love, swoistego hymnu dzieci-kwiatów, dochodzi do pojednania Lucy i Jude’a.
Podobne wydarzenie miało miejsce w historii Beatlesów. Ostatni publiczny koncert zespołu odbył się na specjalnej scenie zbudowanej na dachu budynku firmy Apple8. Zaskoczeni przechodnie, będący jedynymi słuchaczami tego muzycznego wydarzenia, niestety
nie mogli zobaczyć własnych idoli. Zaniepokojeni sklepikarze powiadomili policję, która przerwała koncert. Beatlesi zdążyli jednak zagrać między innymi Don’t Let Me Down,
utwór, który wykonują także bohaterowie Across The Universe w scenie finałowej.
Co ciekawe, mimo że akcja musicalu rozgrywa się w latach największej popularności grupy w Stanach Zjednoczonych, w filmie ani razu nie pada nazwa The Beatles. Odwołując się do faktów z historii zespołu, twórcy skupili się na aranżacji utworów w sposób
odmienny od oryginału. Nowa interpretacja tekstów była kreatywnym sposobem, pozwalającym na zbliżenie się do ideału, jakim są oryginalne wykonania, bez ryzyka bycia oskarżonym o tworzenie jedynie kopii utworów. Dzięki temu udało się odnaleźć w piosenkach
wymowę daleko wykraczającą poza ich najpopularniejsze przesłanie.
Fakt sięgania po muzykę popularną przez film jest zabiegiem stosowanym z powodzeniem niemal od początków istnienia rock and rolla. W Szkolnej dżungli (Blackboard
Jungle, reż. Richard Brooks, 1955) Richarda Brooksa twórcy pokusili się o wykorzystanie
piosenki Rock Around The Clock Billa Haleya9, jednego z pionierów rock and rolla. Muzyka Beatlesów zaś wykorzystana została w szeregu filmów zrealizowanych z udziałem
7 8 9 L. Rudnicki, The Beatles. Tak było, Wydawnictwo Cold, Warszawa 2001, s. 257.
Tamże.
R. Lack, Twenty four frames under. A buried history of film music, London 2002, wyd. Quartet Books, s. 213
8
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
członków zespołu. Kilka z nich zostało wyreżyserowanych przez amerykańskiego twórcę
Richarda Lestera, między innymi A Hard Day’s Night (1964), opisującym dzień (a dokładnie 36 godzin) z życia zespołu lub Help! (1965). Najbardziej znanym Beatlesowskim filmem
pozostaje jednak animowana Żółta łódź podwodna. Twórcom udało się uciec od schematu
obrazów Disney’a, kierując się w rejony pop-artu spod znaku Andy’ego Warhola.
Użycie piosenek czwórki z Liverpoolu przez Julie Taymor jest więc nie tyle pomysłem nowym, ale świadczy o kreatywności reżyserki i niechęci do polaryzacji „europejskie” kontra „amerykańskie”. Europejska muzyka i amerykańska kontestacja wzajemnie
się dopełniają, oddając pełniejszy nastrój epoki. Widz nie wpada w pułapkę kategoryzacji;
zostaje pochłonięty przez barthesowskie jouissance.
Twórcza zdrada
Across The Universe można interpretować jako swoistą adaptację filmową. Teksty
piosenek Beatlesów stanowią literacki pierwowzór, który po przełożeniu na język filmu
zaczyna żyć własnym życiem. Twórcy wybrali trzydzieści trzy utwory zespołu i nadając
im nowe znaczenie, stworzyli historię Jude’a, Lucy i ich przyjaciół. Interpretacje Taymor
stanowią przykład tzw. „twórczej zdrady”, o której pisała Alicja Helman10. W ten sposób
w utworze I Want You pojawia się podobizna „Wuja Sama” – personifikacji rządu Stanów
Zjednoczonych, pod wpływem muzyki pobudzona do życia. Wuj Sam sięga po Maksa,
który właśnie przyszedł na komisję poborową i wciąga go w tryby dehumanizującej machiny wojskowej. Podczas badań nie widzimy twarzy rekrutów, tylko poszczególne fragmenty ciał – zęby, oczy, stopy. Żołnierze noszą kanciaste maski, które jeszcze bardziej podkreślają różnicę między nimi, a przerażonymi poborowymi. Mężczyźni wykonują taniec,
10 Zob. Helman Alicja, Twórcza zdrada. Filmowe adaptacje literatury, Wydawnictwo Ars Nova, Poznań 1998.
9
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
będący metaforą szkolenia wojskowego. Chwilę później widzimy ich dźwigających Statuę
Wolności w rytm słów She’s so heavy.
Wyobraźnia wizualna autorki bodaj najsilniej przejawia się w utworze Strawberry Fields Forever. (W pierwotnym zamierzeniu, tytuł odnosi się do domu dziecka Armii
Zbawienia, znajdującego się w okolicy rodzinnego domu Johna Lennona11). Kiedy Lucy
przynosi telewizor do mieszkania, dochodzi do kłótni. Jude próbuje pracować nad swoimi
rysunkami, a z pokoju obok dochodzą dźwięki kolejnej relacji z wojny. Słysząc, że ogólne straty poniesione przez Stany Zjednoczone sięgnęły ponad 30 tysięcy ofiar, zaczyna
on tworzyć impresję malarską złożoną z truskawek przypiętych do płótna. Tymczasem
na ekranie telewizora widzimy Maxa walczącego na froncie. Problem, jak pokazać parę
bohaterów, kiedy każdy znajduje się w innym miejscu, rozwiązany jest poprzez nałożenie projekcji malującego Jude’a na twarz Maxa, wędrującego przez dżunglę wietnamską.
Brytyjczyk ciska owocami, a gest ten przenika się z obrazem spadających bomb, tworząc
prawdopodobnie najoryginalniejszą i najbardziej dosadną metaforę wojny wyrażoną przy
pomocy piosenki. Sposób wykorzystania owoców przywołuje skojarzenia z filmem Truskawki i krew (1970) Stuarta Hagmanna12, poruszającym tematykę demonstracji antywojennych.
Inną metaforą jest utwór Happiness Is a Warm Gun. Max
��������������������������
znajduje się w szpitalu wojskowym, przepełniony okropnościami wojny, które wyniszczyły jego psychikę, co
odzwierciedlają słowa I need a fix ‘cause I’m going down13. Następnie weterani śpiewają
o tym, że największym szczęściem jest rozgrzana broń. Tekst piosenki zawiera w sobie
aluzje dotyczące narkotyków czy seksu (dwuznaczne sformułowania typu „fix” – naprawa,
a także działka narkotyku, „my finger on your trigger” – spust broni palnej, bądź metafora
kontaktu seksualnego). Fragment ten wyraża sprzeciw weteranów wietnamskich wobec
11 12 13 L. Rudnicki, dz. cyt., s. 13.
K. Klejsa, Filmowe oblicza kontestacji, Warszawa 2008, wyd. Trio, s. 219.
W wolnym tłumaczeniu: „potrzebuję naprawy, bo się rozpadam”.
10
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
traktowania ich po powrocie do domu jak osoby drugiej kategorii, nieprzystosowane do
powojennej rzeczywistości. Nawiązaniem do tradycji opowieści filmowych o żołnierzach
niepotrafiących odnaleźć się po traumatycznych przeżyciach jest scena, w której Max po
powrocie do cywila pracuje jako taksówkarz. Jest to ukłon w stronę kultowego filmu Martina Scorsese, Taksówkarz (Taxi Driver, 1976).
Film Taymor posługuje się również swoistym powtórzeniem muzycznym, określone melodie przytaczane są w różnych momentach. Przykładem jest fragment Everything’s gonna be alright z piosenki Revolution. Za pierwszym razem słyszymy cały utwór
w formie kłótni pomiędzy Judem a Lucy. Następnie zaś wyżej fragment powraca w scenie
zamieszek, kiedy Lucy, uwięziona w budce telefonicznej, znajduje się w samym centrum
starcia pomiędzy studentami a policją. Podobny zabieg zastosowano przy montowaniu
ścieżki dźwiękowej w trakcie kolejnych manifestacji – piosenka Jude’a Across The Universe
zlewa się z Helter Skelter, wykonywanym przez Sadie.
Symboliczny wymiar wydarzeń z lat 1967-69 zostaje podkreślony w warstwie fabularnej utworu, bowiem każdy z bohaterów zostaje uformowany przez ten okres. Jude,
gdyby nie poznał Lucy, stałby się typowym angielskim młodym gniewnym, żyjącym od
weekendu do weekendu. Ona z kolei prawdopodobnie zatraciłaby się zupełnie w pracy na
rzecz organizacji antywojennych i w kluczowym momencie dołączyłaby do Paco konstruującego bombę, która spowodowała śmierć grupy pacyfistów. Prudence udało się zaakceptować siebie, Sadie stała się sławną wokalistką i wróciła do Jojo, tworząc z nim parę zarówno w życiu prywatnym, jak i zawodowym. Max dojrzał do odpowiedzialności. Wszelkie
wydarzenia przywołane przez twórców, miały odzwierciedlić klimat lat 60. Across The
Universe jest z pewnością czymś ponad fabułę, zdominowaną tutaj przez obraz i dźwięk.
Przytoczona historia nosi przede wszystkim znamiona uniwersalności. Idealna synteza
środków audiowizualnych oraz przesłanie o potrzebie tolerancji, zaangażowania i prawie
do wyrażania siebie sprawia, że prosta opowieść o miłości po raz kolejny wzrusza.
11
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
Kontestacja
Akcja utworu rozgrywa się od około 1967-1968 roku, czyli w czasie prezydentury
Lyndona B. Johnsona14 (uczestnicy manifestacji pokojowej skandują LBJ15, how many kids
you killed today? – LBJ, ile dzieci dzisiaj zabiłeś). Można to określić na podstawie fragmentu wykorzystującego piosenkę Let It Be, przedstawiającego dwa pogrzeby. Na jednym
z nich najbliżsi żegnają czarnoskórego chłopca, który zginął podczas zamieszek w Detroit,
drugi to pogrzeb Daniela. Z pozoru odmienne kultury często popadające ze sobą w konflikt, okazują się przeżywać żałobę w identyczny sposób.
Druga połowa lat 60. (i początek lat 70.) to w Stanach Zjednoczonych burzliwy
okres znany pod nazwą kontestacji. Rozpoczął się on w momencie dynamicznych przemian i napięć politycznych, zapoczątkowanych przez zabójstwo prezydenta Johna F. Kennedy’ego w 1963. Konrad Klejsa zwraca uwagę na trudność przy jednoznacznym definiowaniu tego pojęcia. Był on wypadkową wielu społecznych procesów, wśród których
wyróżnia się zwykle: ruch na rzecz równouprawnienia czarnoskórych, działalność nowej lewicy, ruch hipisowski. Niezwykle ważną rolę pełniła również obecność artystycznej
kontrkultury (zwłaszcza nowojorskiej), a także formowanie się grup feministycznych16.
Klejsa podaje cztery fundamentalne założenia kontestacji: „Po pierwsze, obecny
model społeczny jest dysfunkcyjny, ponieważ nie zaspokaja prawdziwych potrzeb człowieka. U podstaw dążenia do przebudowy istniejących warunków społecznych legło zatem przeświadczenie o istnieniu wartości, które nie mogą się uzewnętrznić w istniejącym
społeczeństwie obfitości falsyfikującym ich znaczenie. Po drugie, człowiek >sam siebie
stwarza<; ów solipsyzm ludzkich dążeń i skrajna indywidualizacja wartości były, nie bez
racji, najczęstszym obiektem ataków ze strony przeciwników kontestacji. Po trzecie, for-
K. Michałek, Amerykańskie stulecie: Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1900-2001, Warszawa 2004,
wyd. Mada, s. 378.
15 LBJ to skrót od pierwszych liter imion i nazwiska prezydenta.
16 K. Klejsa, dz. cyt., s. 140.
14 12
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
mułowanie owych osobistych światów jest możliwe wyłącznie od zera, w sytuacji całkowitego odcięcia się od tradycji; ten postulat z kolei nosi wyraźne znamiona retoryki rewolucyjnej utopii, która również właściwa była kontestacyjnym wystąpieniom. Po czwarte
wreszcie, przekształcenie politycznych i kulturowych struktur miało nastąpić nie w drodze długofalowego i skrupulatnie sformułowanego planu, ale tu i teraz”17.
Bohaterowie Across The Universe odrzucają role, jakie narzuca im społeczeństwo,
by samodzielnie konstruować własne „ja”. W jednej ze scen, podczas rodzinnego obiadu,
Max wdaje się w kłótnię z rodzicami na temat swojej przyszłości. Rezygnując ze studiów
odrzuca model, który polega na ciągłym planowaniu i spełnianiu oczekiwań. Jude odcina
się od tradycji poprzez swój wyjazd do Stanów Zjednoczonych, a także porzucenie pracy
w stoczni na rzecz realizowania swoich artystycznych zamierzeń. Z kolei Lucy postuluje
potrzebę rewolucji, wierzy, że działalność grup pacyfistycznych może spowodować zmianę w systemie.
Sen o jedności
Jednym z wydarzeń odnoszących się do czasu kontestacji, jest śmierć Martina
Luthera Kinga, zastrzelonego przez Jamesa Earla Raya 4 kwietnia 1968 roku18. Jude, po
kłótni z Lucy spaceruje po ulicach Nowego Jorku. W pewnym momencie zatrzymuje się
przed gablotą sklepową, gdzie w wieczornych wiadomościach właśnie podano informację
o śmierci działacza na rzecz zniesienia dyskryminacji rasowej. Silnie spolaryzowane społeczeństwo amerykańskie jeszcze nie było gotowe, by zaakceptować postulaty mniejszości etnicznych. Po śmierci pastora Kinga, jego sen o jedności Ameryki zastąpiony został
murzyńskim nacjonalizmem, wyrażanym najdobitniej przez hasło Stokeleya Carmichaela
„Black Power!” oraz bojówki Czarnych Panter19.
17 18 19 Tamże, s. 73.
K. Michałek, dz. cyt., s. 389.
K. Klejsa, dz. cyt., s. 141.
13
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
Rok 1967 to również data uznawana za symboliczny początek ruchu hippisowskiego20. Jego konsekwencjami stało się min. rozszerzenie zasięgu ruchów pacyfistycznych i ideologii ekologicznych, zainteresowanie duchowością Wschodu, krytyka wyścigu szczurów, konformizmu i wszelkiego konsumpcjonizmu. Ruch ten przyczynił się do
rozpowszechnienia substancji psychoaktywnych, w szczególności marihuany. Był jednym
z ogniw przyczyniających się do tzw. rewolucji seksualnej. Wszystkie te działania znajdują
swoje odzwierciedlenie w filmie, pomimo faktu, że bohaterowie nie są zdeklarowanymi
hippisami. Udział w manifestacjach antywojennych, impreza organizowana przez dr Roberta, wzbogacona wyżej wymienionymi substancjami. Sekwencja z dr Robertem i wycieczką do siedziby głównej Ligi Duchowego Wyzwolenia nakręcona jest w większości przy
użyciu zdjęć przyspieszonych i zwolnionych, obraz jest rozmyty, a kolory nierzeczywiste,
co symuluje halucynacje narkotyczne, jakich z pewnością doświadczają bohaterowie.
Paul Willis w badaniach nad kulturą hipisów, wskazał na mediacyjną rolę, jaką
pełnią narkotyki (zwłaszcza LSD i marihuana) przy słuchaniu muzyki21. Upowszechniło
się przekonanie, że wzmacniają one odbiór i rozumienie utworów. Pogląd ten ściśle połączył się z przeświadczeniem, że większość muzyków kontrkultury eksperymentowała
z narkotykami. Zażywanie środków halucynogennych uznawano więc za swego rodzaju łącznik między artystą a odbiorcami. Stosunek do narkotyków był zgodny z wymową
tytułu powieści Drzwi percepcji Aldousa Huxleya22. Poszerzanie percepcji, badanie przestrzeni wewnętrznej, dążenie do duchowego przebudzenia definiowały kulturę hipisów,
która określała się przez produkcję i konsumpcję określonego rodzaju muzyki, tworzonej
i odbieranej w kontekście zażywanego narkotyku.
20 21 22 K. Michałek, dz. cyt., s. 358.
Cyt. Za J. Storey, dz. cyt., s. 99.
Zob. http://www.scribd.com/doc/7967249/Aldous-Huxley-Drzwi-Percepcji, dostęp: I 2010.
14
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
Zamieszki w Detroit
Lata 40. i pierwsza połowa lat 50. to dla miasta Detroit szczytowy okres rozwoju.
Nowych mieszkańców przyciągały atrakcyjne miejsca pracy. Pensje robotników niewykwalifikowanych były w tym czasie w Detroit o 20% wyższe niż w innych regionach USA.W mieście działały silne związki zawodowe, które poprzez strajki i inne formy protestu
wywalczyły, oprócz wspomnianych już bardzo wysokich pensji, także inne przywileje. To
dodatkowo zachęcało do przyjazdu, zwłaszcza czarną ludność z głębokiego południa Stanów. Napływ czarnoskórych wywoływał jednak ogromne napięcia, których kulminacją
były zamieszki 23 lipca1967. Wysokie pensje, które były taką zachętą dla osiedlania się
w Detroit i podejmowania pracy w przemyśle motoryzacyjnym, były jednocześnie dla
tego ostatniego sporym obciążeniem. Tym większym, im bardziej spadała konkurencyjność jego produktów. Aby utrzymać zyskowność coraz więcej fabryk było przenoszonych
na tereny, gdzie poziom pensji i innych przywilejów pracowniczych był niższy. W mieście
zaczęło więc siłą rzeczy wzrastać bezrobocie, co powiększało istniejące już wcześniej napięcie między białymi i czarnymi mieszkańcami. Dodatkowym punktem zapalnym stała
się teraz konkurencja na rynku pracy. Równocześnie wzrost liczby Afroamerykanów powodował zjawisko określane jako tzw „white flight”. Biali, którzy należeli do grupy lepiej
zarabiającej przenosili się na przedmieścia, zaś dochód państwa stopniowo malał, jako
że w mieście pozostali głównie mniej zamożni czarnoskórzy. Na to nałożyły się konflikty
na tle rasowym. Drobny, jakby się wydawało, incydent spowodował kilkudniowe walki,
w efekcie których zginęły 43 osoby, 467 zostało rannych, a 7231 aresztowanych. Ponad 2500
sklepów zostało splądrowanych lub podpalonych, 412 budynków było zniszczonych, bądź
spalonych do tego stopnia, że nadawały się tylko do rozbiórki. Straty materialne, według
różnych szacunków, oscylowały miedzy 40 a 80 mln dolarów23.
23 http://mechanofaktura.blogspot.com/2009/01/model-city.html, dostęp: I 2010.
15
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
Wojna w Wietnamie
Pisząc o Across The Universe nie można nie wspomnieć o wojnie Wietnamie, konflikcie, który wpłynął na sposób postrzegania świata przez bohaterów i stanowi cezurę
w życiu każdego z nich.
Najsłynniejszy konflikt zbrojny w drugiej połowie XX wieku, rozgrywający się
w latach 1964-7524, stanowi (jak dotąd) największą porażkę militarną i moralną Stanów
Zjednoczonych. Amerykańskie interesy w samym Wietnamie były minimalne, jednak
obawiano się, że zajęcie przez komunistów całego Wietnamu będzie krokiem na drodze
do stopniowego opanowania przez nich całej Azji, zgodnie z tak zwaną „teorią domina”. Dlatego USA pokrywały większość kosztów finansowych I wojny indochińskiej. Rząd
amerykański podjął decyzję, że nie mogą dopuścić do zdobycia władzy w całym Wietnamie przez komunistów i po odejściu Francuzów postanowił poprzeć zbrojnie i finansowo
antykomunistyczny rząd Wietnamu Południowego.
W dniu 2 sierpnia 1964, na mocy uprawnień nadanych mu przez Kongres, prezydent Lyndon B. Johnson przystąpił do bombardowania Wietnamu Północnego, oficjalnie
rozpoczynając amerykańską interwencję zbrojną w Indochinach. W szczytowym okresie
wojny, tj. w latach 1968-1969, w Wietnamie przebywało blisko 500 tys. żołnierzy amerykańskich25.
Obecność mediów na froncie, przekazujących bezpośrednie relacje z walk i ukazujących (często w sposób tendencyjny i przekłamany) wydarzenia z Wietnamu, duże
straty wśród amerykańskich żołnierzy przy znikomych osiągnięciach militarnych oraz
gigantyczne wydatki na używaną w czasie konfliktu broń spowodowały masowe wystąpienia antywojenne w USA, które pociągnęły za sobą stopniowe wycofanie się Amerykanów z Indochin. To właśnie telewizja, wraz z reprezentowaną przez nią odrealnioną
24 25 Nowa Powszechna Encyklopedia PWN, Warszwa 1998, wyd. PWN, s. 775.
K. Michałek, dz. cyt., s. 419-20.
16
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
rzeczywistością, stanowiła punkt zapalny, który doprowadził, pobudziła wrażliwości ludzi
i sprowokowała ich do działania.
Sprzeciw wobec wojny w Wietnamie był wspólnym mianownikiem niemal wszystkich ruchów kontestacyjnych. Na wiecach skandują zarówno hipisi, jak i główni bohaterowie filmu, którzy nie przystają do żadnej konkretnej subkultury. Pacyfizm Lucy i jej
przyjaciół przypomina bardziej ten reprezentowany przez Lennona i Yoko Ono, bardziej
osobisty i nie zamykający się w konkretnym dyskursie, chociażby hipisowskim.
Kolejnym odwołaniem do nastroju lat 60. jest obecność w filmie pierwiastków
wschodnich, związanych także z kiełkującą wówczas modą na New Age. Widać to chociażby we fragmencie z Mr Kite, gdzie elementem dekoracji są min. indonezyjskie maski (wykorzystanie ich jako dekoracji zainspirowane zostało podróżą Julie Taymor na Wschód),
lecz najbardziej rzuca się to w oczy w utworze Across The Universe, kiedy samotny Jude
jadąc metrem, widzi w odbiciu szyby buddyjskich mnichów oraz siebie wraz z utraconą
Lucy, powtarzając niczym mantrę „nothing’s gonna change my world”. Próbuje niejako
przekonać o tym samego siebie, ponieważ wszystko wokół zmieniło się, nie oszczędzając
również jego prywatnego świata.
Julie Taymor w filmie Across The Universe przedstawia własne spojrzenie na czas
kontestacji. Odwołując się do tradycji europejskiej, reprezentowanej przez muzykę, oraz
aluzje do twórczości grupy The Beatles, tworzy nowy mit amerykańskiego pokolenia roku
’68. Przedsięwzięta została próba uniwersalizacji mitu kontestacji poprzez wpisanie wydarzeń historycznych w fikcyjną fabułę. Historia Lucy i Jude’a stanowi klasyczną historię
o miłości ujętą w konwencję musicalu i zarówno barwną opowieść naszpikowaną odniesieniami do ważnych wydarzeń jednego z najbardziej dynamicznych dziesięcioleci powojennej Ameryki. Film Julie Taymor idealnie wpisuje się w konwencję Barthesowskiego
jouissance, brzmienia istniejącego poza pierwotnie nadanym mu znaczeniem; uniwersalnego i otwartego na różne odczytania. Reżyserka sięga po muzykę Beatlesów, by skonstruować nową, własną narrację. Mit amerykańskiej kontestacji splata się tu z aluzjami do
17
Across The Universe Julie Taymor. Spotkanie dwóch mitów
twórczości czwórki z Liverpoolu, tworząc barwną mozaikę muzyczno-filmową. Kontestacja, która niegdyś wyrażała gotowość społeczeństwa amerykańskiego do obalenia uświęconych legend i mitów, dziś sama stała się mitem, z którego artyści czerpią inspirację.
18