102 Hawrylak1_Layout 1

102 Hawrylak1:Layout 1 2012-08-23 13:18 Strona 1
Medycyna Sportowa
© MEDSPORTPRESS, 2012; 2(4); Vol. 28, 101-106
ARTYKUŁ ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE
Zaangażowanie Autorów
A – Przygotowanie projektu
badawczego
B – Zbieranie danych
C – Analiza statystyczna
D – Interpretacja danych
E – Przygotowanie manuskryptu
F – Opracowanie piśmiennictwa
G – Pozyskanie funduszy
Arletta Hawrylak1(A,B,E,G), Ewa Skorupka2(B,D,F),
Dorota Wojna1(B,E), Katarzyna Barczyk1(C,D),
Beata Skolimowska1(D,F), Kamil Warno1(B,C)
1
2
1
2
Author’s Contribution
A – Study Design
B – Data Collection
C – Statistical Analysis
D – Data Interpretation
E – Manuscript Preparation
F – Literature Search
G – Funds Collection
Wydział Fizjoterapii, Katedra Fizjoterapii Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu,
Wydział Pedagogiki, Socjologii i Nauk o Zdrowiu, Katedra Wychowania Fizycznego Uniwersytetu
Zielonogórskiego.
Faculty of Physiotherapy, Department of Physiotherapy, Wrocław Physical Education University,
Faculty of Education, Sociology and Health Sciences, Department of Physical Education,
Zielona Góra University
AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA STUDENTÓW
WYBRANYCH UCZELNI WYŻSZYCH
A RUCHOMOŚĆ KRĘGOSŁUPA
PHYSICAL ACTIVITY OF STUDENTS OF SELECTED
UNIVERSITIES AND SPINE MOBILITY
Słowa kluczowe: aktywność ruchowa, kręgosłup, studenci
Key words: motor activity, spine, students
Streszczenie
Wstęp. Celem pracy jest zbadanie i określenie zmian w ruchomości kręgosłupa studentów Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu oraz studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego, a także czy
czas poświęcany na aktywność fizyczną może mieć wpływ na kształtowanie zakresów ruchomości.
Materiał i metody. Badaniom poddano dwie grupy studentów, łącznie 160 osób w wieku 21-26
lat. Grupa I (kontrolna) to 80 studentów Wydziału Matematyki, Informatyki i Ekonometrii Uniwersytetu Zielonogórskiego oraz grupa II- 80 studentów Wydziału Fizjoterapii Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. Program badań obejmował: ocenę ruchomości kręgosłupa oraz badanie ankietowe dotyczące określenia czasu poświęcanego na aktywność fizyczną.
Wyniki. Analiza wyników badań wykazała, że istnieją statystycznie istotne różnice w zakresach
ruchomości kręgosłupa pomiędzy badanymi grupami studentów. Wyższe wartości ocenianych parametrów osiągnęli studenci Akademii Wychowania Fizycznego. W tej grupie badanej studenci więcej
czasu poświęcali na uprawianie aktywności fizycznej.
Wnioski. Duża ilość czasu poświęcanego na aktywność fizyczną może mieć korzystny wpływ
na zakresy ruchomości kręgosłupa w odcinku piersiowo-lędźwiowym i lędźwiowym studentów.
Summary
Word count:
Tables:
Figures:
References:
3127
1
3
29
Background. The goal of the undertaken study was to examine and define changes in the spine
mobility among students of Physical Education University in Wrocław and Zielona Góra University
students, as well as to check whether the amount of time spent on physical activity may have an
influence on the values of mobility ranges.
Material and methods. The study involved two groups of students, numbering 160, aged 21-26.
Group I (control group) included 80 students of the faculty of Mathematics, Computer Science and
econometrics, Zielona Góra University, and group II – 80 students of the Faculty of Physiotherapy, Physical Education University in Wrocław. The study program included: the assessment of spine mobility and
a set of questions concerning the definition of the amount of time spent on physical activity.
Results. The analysis of the study results have shown that there are statistically significant
differences in the ranges of spine mobility between the groups of students examined. Higher values
of the parameters assessed were attained by Physical Education University students. In this study
group, students allocated more of their time to physical activity.
Conclusions. A lot of time devoted to physical activity could have a positive influence range of
spine mobility in thoracic-lumbar and lumbar section among the sudents.
Adres do korespondencji / Address for correspondence
Arletta Hawrylak
Wydział Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego
51- 621 Wrocław, al. I.J. Paderewskiego 35, tel. 71 347 30 85, e-mail: [email protected]
Otrzymano / Received
Zaakceptowano / Accepted
13.07.2011 r.
28.02.2012 r.
101
102 Hawrylak1:Layout 1 2012-08-23 13:18 Strona 2
Hawrylak A. i wsp., Wpływ aktywności fizycznej na ruchomość kręgosłupa
Wstęp
Background
Właściwością osobniczą człowieka jest jakość postawy ciała, czyli sposób przestrzennego usytuowania poszczególnych jej elementów w swobodnej pozycji stojącej. Na każdym etapie ontogenezy postawa ciała może się zmieniać w zależności od oddziałujących na nią czynników zewnętrznych i wewnętrznych [1-4].
Jednym z najważniejszych elementów w ogólnej
ocenie stanu narządu ruchu człowieka jest badanie
ruchomości kręgosłupa. Czynnikiem, który może mieć
wpływ na jej kształtowanie jest aktywność fizyczna,
jej intensywność oraz rodzaj. Zdaniem wielu badaczy,
systematyczna aktywność fizyczna może wpłynąć na
stan funkcjonalny kręgosłupa. Ruch jest podstawowym
czynnikiem stymulującym rozwój fizyczny i sprawność
motoryczną człowieka. Natomiast jego brak może zaburzać przyswajanie substancji budulcowych i prowadzić do zmian zwyrodnieniowych w kręgach i stawach kręgosłupa [5-8].
Celem pracy jest zbadanie i określenie zmian w ruchomości kręgosłupa studentów Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu oraz studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego, a także czy czas poświęcany
na aktywność fizyczną może mieć wpływ na kształtowanie zakresów ruchomości.
Human body posture, that is spatial arrangement
of each of its elements in a relaxed standing position
constitute a human’s unique property. At each stage
of the ontogeny, the body posture can vary depending on external and internal factors acting on it [1-4].
One of the most important elements in the overall
assessment of the human motor system is to study
spine mobility. Physical activity, its intensity and type
is one factor that could help shape it. According to
many researchers, regular physical activity can affect
the functional status of the spine. Movement is the
primary factor in human that stimulates physical development and motor fitness, while its absence could
impair absorption of the building substances and lead
to degenerative changes in the spine vertebrae and
joints [5-8].
The aim of this study was to examine and determine the changes in spinal mobility of the students of
Wroclaw Physical Education Academy, and students
at Zielona Góra University as well as to determine
how the time spent on physical activity may influence
development of range of movement.
Materiał i metody
Material and methods
Badaniom poddano dwie grupy studentów, łącznie 160 osób w wieku 21-26 lat (średnia wieku 23,5).
Grupa I (kontrolna) to 80 studentów Wydziału Matematyki, Informatyki i Ekonometrii Uniwersytetu Zielonogórskiego oraz grupa II – 80 studentów Wydziału
Fizjoterapii Akademii Wychowania Fizycznego we
Wrocławiu.
Program badań obejmował: ocenę ruchomości odcinka piersiowo-lędźwiowego oraz lędźwiowego kręgosłupa we wszystkich zakresach i płaszczyznach.
Pomiarów ruchomości dokonano taśmą centymetrową z dokładnością do 0,5 cm wg ogólnie przyjętych
zasad [9,10]. W badanej grupie osób dokonano także
oceny aktywności fizycznej za pomocą ankiety opisanej przez Freedsona i Melansona. Analizie poddano
odpowiedzi na pytania dotyczące czasu przeznaczonego na aktywność fizyczną w czasie wolnym, podejmowaną przez badanych w ciągu całego tygodnia [11].
Określono w nim następujące przedziały czasowe: 1-3
godzin, 4-6 godzin, 7-10 godzin i więcej oraz brak aktywności fizycznej.
Wyniki badań opracowano za pomocą programu
komputerowego Microsoft Excel.
Do analizy statystycznej wykonano podstawowe
statystyki opisowe, obliczono wielkości średniej oraz
odchylenia standardowego. Dla porównania wyników
pomiędzy poszczególnymi grupami badanymi zastosowano test t-Studenta [12].
Two groups of students totaling 160, aged 21-26
years (mean age 23.5) were subjected to study. Group
I comprising 80 students of the Faculty of Mathematics, IT and Econometrics Zielona Gora University, and
group II – 80 students of the Faculty of Physiotherapy, University of Physical Education, Wroclaw constituted the control group.
Research program included: assessment of mobility of the thoraco-lumbar and lumbar spine in all
ranges and planes. Measurements of motions were
made with tape centimeter, with accuracy within 0.5
cm, according to generally accepted principles [9,10].
Evaluation of physical activity, using questionnaire
described by Freedsona and Melansona, was also
conducted on the study group. Answers to questions
on the time spent on physical activity during free
time, undertaken by the subjects during the entire
week, were analyzed [11]. The following time periods
were identified: 1-3 hours, 4-6 hours, 7-10 hours or
more and lack of physical activity.
Results were processed using Microsoft Excel.
For statistical analysis, basic descriptive statistics
were performed, the mean and standard deviation
was calculated. Student’s t-test was used for comparison of results between study groups [12].
Wyniki
Results
Analiza wyników badań wykazała występowanie
ograniczenia ruchomości kręgosłupa w ocenianych
odcinkach w obu badanych grupach. Największe ograniczenia ruchomości w stosunku do normy stwierdzono w ruchu zginania w bok w odcinku piersiowo-lędźwiowym kręgosłupa w obu badanych grupach. Na-
Analysis of results showed incidence of restricted
spine mobility in the examined sections in both groups.
In both groups, the biggest limitation of motion in relation to the normal was noted in the flexion to the
side in the thoracolumbar-lumbar spine. While the
lest restriction in group I was registered in flexion mo-
102
102 Hawrylak1:Layout 1 2012-08-23 13:18 Strona 3
Hawrylak A. et al., Influence of physical activity on the spine mobility
tomiast najmniejsze ograniczenia w grupie I występowały w ruchu zginania, a w grupie II prostowania
w odcinku lędźwiowym kręgosłupa (Tab. 1, Ryc. 1).
Znacznie większe zakresy ruchomości w stosunku
do normy we wszystkich ocenianych zakresach ruchów osiągnęli studenci AWF. Za 100% przyjęto wartości podane przez Skolimowskiego (normy dla poszczególnych zakresów ruchomości podano w Tabeli 1
i Ryc. 1) [9].
Wyliczone testem t-Studenta różnice w wielkościach
zakresów ruchomości kręgosłupa pomiędzy studentami
Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu
a studentami Uniwersytetu Zielonogórskiego są istotne statystycznie. Wyjątek stanowi ruch skręcania w odcinku piersiowo-lędźwiowym. Wyższe wartości ocenianych parametrów osiągnęli studenci AWF (Tab. 1).
W obu badanych grupach większość badanych
nie wykazuje w tygodniu żadnej aktywności fizycznej
(w grupie I – aż 80 %, w II- 56 % badanych). W grupie studentów AWF 22% badanych poświęca na aktywność ruchową 1-3 godzin tygodniowo, 6% – 4-6
godzin oraz 16% – 7-10 godzin i powyżej. Natomiast
w grupie studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego
odsetek badanych kształtuje się następująco – 14 %
-1-3 godzin oraz 5% – 4-6 godzin. Nikt z badanej grupy nie poświęca na aktywność fizyczną 7-10 godzin
i więcej (Ryc. 2,3).
tion, and in group II extension of the lumbar spine (Table 1, Figure 1). Physical Education University students achieved significantly greater range of motion in
relation to normal in all evaluated ranges of movements. values given by Skolimowski were adopted to
be 100% (standard for specific ranges of motion are
given in Table 1 and Figure 1) [9].
Variations in the ranges of spine motion between
Wroclaw Academy of Physical Education students,
and Zielonogóra University students calculated using
Student’s t-test were found to be statistically significant. The exception is the rotation motion of the thoraco-lumbar segment. Physical Education University
students attained higher values of the evaluated parameters (Table 1).
In the surveyed week, in both groups, most respondents did not take up any physical activity (group
I – up to 80% in II – 56%). In the group of Physical
Education students 22% devoted 1-3 hours per week
for physical activity, 6% – 4-6 hours, and 16% – 7-10
hours or more. However, in the group of Zielonagora
University students, the ratio of the respondents was
as follows – 14% -1-3 hours and 5% – 4-6 hours.
None of the respondents from this group devoted 7-10
hours or more time for physical activity (Figure 2, 3).
Tab. 1. Średnie wartości (x) i odchylenia standardowe (SD) zakresów ruchomości kręgosłupa w odcinku piersiowo-lędźwiowym i lędźwiowym kręgosłupa oraz testu t-Studenta w obu badanych grupach
Tab. 1. Mean values (x) and standard deviations (SD) ranges of motion in the thoracolumbar and lumbar spine as t-Student in both groups
103
102 Hawrylak1:Layout 1 2012-08-23 13:18 Strona 4
Hawrylak A. i wsp., Wpływ aktywności fizycznej na ruchomość kręgosłupa
Ryc. 1. Średnie wartości ruchów uzyskane przez studentów w odcinku piersiowo-lędźwiowym i lędźwiowym kręgosłupa
Fig. 1. Mean values reached by students of ROM in thoracolumbar and lumbar spine
Ryc. 2. Rozkład procentowy czasu spędzanego na zajęciach ruchowych w grupie I
Fig. 2. The frequency of extracurrical activity in group I
Ryc. 3. Rozkład procentowy czasu spędzanego na zajęciach ruchowych w grupie II
Fig. 3. The frequency of extracurrical activity in group II
104
102 Hawrylak1:Layout 1 2012-08-23 13:18 Strona 5
Hawrylak A. et al., Influence of physical activity on the spine mobility
Dyskusja
Discussion
Młodzież akademicka należy do ostatniego ogniwa
systemu kształcenia wyselekcjonowanej grupy osobników i w powszechnej opinii jest reprezentantem pożądanych społecznie cech i wartości. Zdaniem Wacława i wsp. właśnie ta grupa społeczna powinna być
przedmiotem badań naukowych [13].
Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że w obu badanych grupach największe ograniczenie ruchomości zaobserwowano w ruchu zgięcia w bok odcinka piersiowo-lędźwiowego kręgosłupa. Może to wynikać, zdaniem Kwolka, z faktu, że ruchy w płaszczyźnie czołowej są dosyć rzadko wykorzystywane w życiu codziennym, jest ona w pewnym
stopniu „sztuczną” płaszczyzną ruchu [1]. Orzechowska i wsp. oraz Rakowski i Stodolny twierdzą, że ograniczenia ruchomości w tej płaszczyźnie mogą wynikać
z przewlekłego napięcia mięśni czworobocznych lędźwi, a to może być związane z zablokowaniem przejścia piersiowo- lędźwiowego kręgosłupa [14-16].
Wyniki przeprowadzonych badań studentów Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu są dowodem na to, że ilość czasu poświęcanego na aktywność fizyczną ma znaczny wpływ na zakresy ruchomości kręgosłupa. Natomiast mniejsza intensywność
podejmowanej aktywności fizycznej w grupie studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego znalazła odzwierciedlenie w osiągnięciu niższych wartości badanych
parametrów. Podobnego zdania jest wielu autorów,
którzy stwierdzili, że zakresy ruchomości odcinka piersiowo-lędźwiowego i lędźwiowego kręgosłupa mogą
być związane z rodzajem oraz intensywnością uprawianej aktywności fizycznej [4,17-21]. Zdaniem Lizisa i wsp. osoby uprawiające aktywność fizyczną charakteryzują się większymi zakresami ruchomości kręgosłupa niż ich rówieśnicy nieuprawiający żadnej formy aktywności [22]. Grabara uważa, że ruchomość
kręgosłupa cechuje się niskim stopniem dziedziczności. Jest to zdolność kompleksowa i w odniesieniu do
większości badanych jej aspektów można stwierdzić,
że wraz z wiekiem oraz intensywnością prowadzonej
aktywności fizycznej jej poziom wzrasta [23].
Zdaniem Osińskiego, bez systematycznie prowadzonej aktywności fizycznej, niemożliwe jest zachowanie odpowiedniej budowy kręgów i krążków międzykręgowych [5]. Brak ruchu zaburza przyswajanie substancji budulcowych i może prowadzić do zmian chorobowych w kręgach i stawach kręgosłupa [4,24-27]. Abenheim dowodzi, że stopniowe eliminowanie aktywności
ruchowej w życiu codziennym, a także błędy popełniane w czasie rozwoju fizycznego, mogą prowadzić
do powstania zespołów bólowych kręgosłupa już w wieku 20-24 lat [7]. Zdaniem Dziewulskiego i Balagua,
w społeczeństwach wielu krajów granica wieku występowania dolegliwości bólowych w obrębie kręgosłupa stale się obniża [28-29].
University students is one of the last link of the
system education of selected group of individuals and,
in the general opinion, is representative of socially
desirable traits and values. According to Wacława et
al., it is precisely this social group that should be the
subject of research [13].
Based on the study, it was found that in both surveyed groups the greatest limitation of motion was
observed in flexion, in the side of the thoraco-lumbar
spine flank. According to Kwolka, this could be due to
the fact that frontal plane movements are quite rarely
used in everyday life, a somewhat „artificial” plane of
motion [1]. Orzechowska et al and Rakowski and
Stodolny have argued that the limitations of motion in
this plane may be due to chronic lumbar trapezius
muscle tension, and this in turn may be related to
blocking of thoraco-lumbar spine approach [14-16].
The results of research on students of the Academy of Physical Education in Wroclaw constitute
evidence that the amount of time spent on physical
activity has a significant impact on the range of spine
motion. Low intensity of physical activity undertaken
by a group of students at Zielonogóra University was
reflected in lower values of registered studied parameters. This is a view shared by many authors, who
have come to the conclusion that the ranges of thoraco-lumbar and lumbar spine motion may be related
to the type and intensity of physical activity practiced
[4,17-21]. According Lizisa et al, individuals involved
in physical activities are characterized by larger ranges of motion in the spine than their peers not involved in any form of activity [22]. Grabara thinks that
mobility of the spine characterized by a low degree of
heredity. It is a complex ability and for the majority of
its surveyed aspects, it can be concluded that its level increases with age and intensity of physical activity conducted [23].
According to Osinski, without systematic physical
activity it is impossible to maintain an appropriate
arrangement of the vertebrae and intervertebral discs
[5]. Lack of movement impairs the absorption of building substances and can lead to lesions in the vertebrae
and spinal joints [4,24-27]. Abenheim has postulated
that gradual elimination of physical activity in daily
life, and mistakes made during the physical growth,
may lead to low back pain already at the age of 2024 years [7]. According Dziewulski and Balagua, the
time in life at which pain in the spine starts appearing
is continuously dropping in most countries [28-29].
Wnioski
Conclusions
Czas poświęcony przez studentów na aktywność
fizyczną i korygowanie nieprawidłowych nawyków ruchowych może mieć korzystny wpływ na zakresy ruchomości kręgosłupa w odcinku piersiowo-lędźwiowym i lędźwiowym.
Time spent by students in physical activity and
correcting abnormal movement habits could positively
influence the range of spine motion in the thoraciclumbar and lumbar section.
105
102 Hawrylak1:Layout 1 2012-08-23 13:18 Strona 6
Hawrylak A. i wsp., Wpływ aktywności fizycznej na ruchomość kręgosłupa
Piśmiennictwo / References
1. Kwolek A. Rehabilitacja medyczna. Część II. Wrocław: Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner; 2003.
2. Dyszkiewicz AJ, Kucharz EJ i wsp. Biomechaniczne aspekty osiowej funkcji kręgosłupa w organizmie człowieka.
Fizjoterapia 2006; 14 (4): 79-92.
3. Starosta W. Kręgosłup w motoryce człowieka. Trening1993; 3: 77-94.
4. Jatczak S. Kształtowanie prawidłowej postawy ciała dla profilaktyki chorób przeciążeniowych kręgosłupa. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 2002; 8 (9): 2-4.
5. Osiński W. Profilaktyka bólów kręgosłupa: zaniedbany problem wychowania fizycznego. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 2009; 56 (4): 12-9.
6. Pawlik I, Kukesza M. Dolegliwości bólowe kręgosłupa a aktywność ruchowa. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne
2001; 12: 13-15.
7. Abenheim L. The role of activity in the therapeutic management of back pain. Report of the International Paris Task
Force on Back Pain. Spine 2000; 4: 1-33.
8. Stodolny J. Choroba przeciążeniowa kręgosłupa: epidemia naszych czasów. Kielce: Wydawnictwo ZL Natura; 2000.
9. Skolimowski T. Badania czynnościowe w kinezyterapii. Wrocław: Wydawnictwo AWF; 2000.
10. Kendall FP, Mc Creary EK, Provance PG, Rodgers MA, Romani WA. Muscles, testing and function with posture
and pain. Lippincott: Wiliams & Wilkins; 2005.
11. Melanson E Jr, Freedson PS, Blair S. Physical activity assessment: A review of methods. Critical Reviews in Food Science and Nutrition May 1996; 36 (5): 385-396.
12. Stanisz A. Przystępny kurs statystyki w oparciu o program Statistica PL na przykładach z medycyny. Kraków; 2001.
13. Wacław M, Mleczko E, Januszewski J. Aktywność ruchowa Krakowskich studentów a ich sprawność fizyczna. Antropomotoryka 2008; 18 (41): 49-68.
14. Orzechowska M, Prętkiewicz-Abacjew E. The Range of Thoracic-Lumbar Segment of Spine Mobility in Saggital
and Transverse Plane among Young Men Divided into Three Groups Differing in the Current Commitment to Physical Activity. Baltic Journal of Health & Physical Activity 2011; 3 (3): 176-185.
15. Rakowski A. Kręgosłup w stresie: jak usunąć ból i jego przyczyny. Gdańsk: Wydawnictwo psychologiczne; 2008.
16. Stodolny J. Zespoły anatomiczno-czynnościowe kręgosłupa, ich funkcja i znaczenie w mechanizmach powstawania i w profilaktyce przeciążeń. Cz. II. Medycyna Sportowa 2001; 17 (1/4): 27-30.
17. Barczyk K, Skolimowski T, Hawrylak A, Bieć E. Ukształtowanie kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej u osób
uprawiających wybrane dyscypliny sportowe. Medycyna Sportowa 2005; 21 (6): 395-400.
18. Hawrylak A, Barczyk K, Giemza Cz i wsp. Ukształtowanie krzywizn przednio-tylnych oraz ruchomość kręgosłupa
studentów Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. Medycyna Sportowa 2008; 4 (6): 240-246.
19. Knapik A, Saulicz E, Plinta R, Ziętkiewicz-Ciepły E. Wpływ systematycznej aktywności ruchowej na sprawność
funkcjonalną kręgosłupa – na podstawie trójpłaszczyznowego pomiaru zakresu gibkości. Annales Academiae Medicae Silesiensis 2005; 59 (6): 476-480.
20. Costill DL, Wilmore JH. Physiology of sport and exercise. Champaign: Human Kinetics; 1994.
21. Tabor P, Olszewska E, Trzcińska D, Madej A i wsp. Postawa ciała i siła wybranych grup mięśni młodych siatkarzy.
Medycyna Sportowa 2012; 28 (1): 27-37.
22. Lizis P, Lizis-Puszczałowska E. Charakterystyka zmian ruchomości kręgosłupa chłopców uprawiających judo. Fizjoterapia 2004; 12 (3): 52-54.
23. Grabara M. Gibkość kręgosłupa i częstość występowania zwiększonej sztywności w stawach barkowych u młodzieży trenującej piłkę ręczną. Medycyna Sportowa 2008; 5 (6): 305-309.
24. Rąpała K, Lachowicz W. Zespoły bólowe kręgosłupa: zagadnienia wybrane. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie
PZWL; 2006.
25. Kabsch A. Przeciążenia narządu ruchu w pracy zawodowej i sporcie. Tom III. Warszawa: AWF; 1990.
26. Lemstra M, Nielsen G, Rogers M, Thompson A, Moraros J. Physical activity in youth: prevalence, risk indicators, and
solutions. Can Fam Physician 2012 58 (1): 54-61.
27. Malina RM, Bouchard C. Growth maturation and physical activity. Champaign, Illinois: Human Kinetics Books; 1991.
28. Dziewulski M. Bóle krzyża u ludzi młodych. Medycyna Sportowa 2003; 19 (1): 22-30.
29. Balague F, Troussier B, Salminen JJ. Non specific low back pain in children and adoloscens: risk factors. European Spine Journal 1999; 8 (6): 429-438.
106