Szczypta (al)chemii i nauk pokrewnych dla humanistów

Szczypta (al)chemii i nauk pokrewnych dla humanistów

Szczypta (al)chemii i nauk pokrewnych dla humanistów
< Propozycja 30h wykładu dla studentów Artes Liberales UW – sylabus roboczy >
Wojciech Grochala
Centrum Nowych Technologii UW
Każde ze spotkań będzie złożone z ok. 45-60 min części wykładowej (ok. 20 slajdów) i ok. 30-45 min otwartej
dyskusji. Proponuję kilka lektur lub filmów do każdego wykładu, jednak nie są one obligatoryjne a raczej służą
przystępnie podanej ilustracji tematu. Wstęp wolny dla wszystkich do lat 25 (oraz młodych duchem).
1. Tło dramatu. Didaskalia.
Nauki humanistyczne vs. przyrodnicze i ścisłe. "Dlaczego?" vs. "Jak?" Związki przyczynowo-skutkowe. Prawa
Natury. Ile nóżek ma robaczek? Model babiloński i grecki uprawiania nauki. Prawda vs. Piękno. Zafascynowanie
liczbami. Uniwersytet jako platoński gaik. Gildie i cechy vs. rzemiosło nauki. Mistrz i czeladnik. Empiryzm
Dawida Hume'a a rozwój współczesnych nauk przyrodniczych. Hierarchiczna struktura i miejsce chemii w
piramidzie nauk. Chemia i fizyka bez równań matematycznych - Michael Faraday. Chemia: definicja Fabiana
(1835). Największy koszmar Kurta Gödel'a: pytania bez odpowiedzi. Dychotomiczna natura światła. Problemy z
2
2
czasem i przestrzenią. Paradoks bliźniąt. Newton E=½ mv vs. Eisntein E=mc , ezoteryczne energia i siła oraz
swojska masa. Masa Wszechświata. Czarne dziury. Antymateria. Anihilacja i kreacja cząstek.
Transsubstancjacja. Wszechświaty równoległe. Skandal z ciężarem kwarków i dlaczego chemia jest najbardziej
moralną z nauk eksperymentalnych, choć po prawdzie liczy się tylko fizyka cząstek elementarnych, a "cała
reszta to filatelistyka". Rażąca niemoralność matematyki stosowanej.
[1] Lew Tołstoj "Spowiedź", wyd. Aletheia, Warszawa 2011. http://pl.wikisource.org/wiki/Spowied%C5%BA_(To%C5%82stoj)
[2] Leon Lederman, Dick Teresi "Boska cząstka", wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 1996.
http://malabiblioteka.w8w.pl/Leon_Lederman/Leon%20Lederman%20Dick%20Teresi%20-%20Boska%20czastka.pdf
2. Początek.
Genesis 1: 1-3 i inne mity stworzycielskie. Creatio ex nihilo. "Któż to wie, czy tak było na pewno?" Czas Plancka.
Arché. Jedyny dylemat Richarda Feynmanna – stała struktury subtelnej. Zasada powtarzalności w nauce. Akt
stworzenia jako eksperyment jednostkowy. Fizyka jako nauka historyczna. Matematyka, fizyka i narodziny
chemii 379 tys. lat po narodzinach Wszechświata. Atomy wodoru z plazmy. Co to jest temperatura? Jak zimny
jest Kosmos? Oh, Be a Fine Girl, Kiss Me. Diagram Hertzsprunga–Russela. Bóle porodowe Supernowych.
Pierwiastki chemiczne. Nieparzystość kosztuje więcej. Martwy żelazny Wszechświat. Droga Mleczna i Układ
Słoneczny. Dziwne rotacje planet. Geochemia. Zasada aktualizmu geologicznego. Najstarsze skały i minerały na
Ziemi. Jak jest na Wenus i na Marsie, drogie Panie i drodzy Panowie? Błogosławieństwo "czarnej materii" i
"czarnej energii". Przypadkowość vs. zasada antropiczna. Bóg-Stworzycielka vs. Pramatka. Społeczności
matriarchalne. Poliandria. Późny Newton i Trójca Sw. Chrześcijańskie (warunkowe) łamanie parytetu dwójki
(1+3 vs. 2+2).
[1] Rygweda, księga X, Hymn 129. http://biblioteka.kijowski.pl/antyk%20azjatycki/02.%20rygweda%20%5Bfragm%5D.pdf
[2] Stephen Hawking "Krótka historia czasu", wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2007.
http://www.kchn.pg.gda.pl/didactics/nukleogeneza_krotka_historia_czasu.pdf
1
3. Atom.
Z czego "składa się" materia? Atomos vel "niepodzielny". Czy proton plus elektron = neutron? Modele atomu:
Thompsona, Rutherforda i Bohra. Ile waży atom wodoru – izolowany, w cząsteczce H2 oraz w cząsteczce wody,
H2O? Leucyp. Wesoły Demokryt, determinizm i podejrzenia o szaleństwo. John Dalton, symbole i prawo
stosunków wielokrotnych (sic!). Mikroskop elektronowy. Jak "wyglądają" i jak duże są atomy? Ile atomów
mieści się na główce szpilki? Manipulacje atomami. Izotopy. Promieniotwórczość. Chemia jądrowa. Rożne typy
reakcji jądrowych i wielorakie typy przyzwolenia na podzielność atomu. Wychwyt elektronu. Gwiazdy
neutronowe.
[1] Henryk Jerzy Chmielewski "Tytus, Romek i A'Tomek, księga XX", wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 1992.
[2] Ignacy Eichstaedt "Księga pierwiastków", wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
4. Układ Okresowy Pierwiastków Chemicznych.
Pierwiastek chemiczny - definicja Boyle'a (1661). Symbole pierwiastków. Okresowość – co to takiego? Jeden czy
wielu odkrywców? Kolejny rosyjski męczennik i profeta (z Tobolska). Po co nam Układ Okresowy?
Monotoniczność (prawie) trendów. Ten brzydki Einstein (pierwiastki "relatywistyczne"). W czym pomylił się
Mendelejew? Co ma wspólnego mechanika kwantowa z Układem Okresowym? Pierwiastki "żeńskie" i
"męskie". W czym Układ Okresowy trochę oszukuje? Metale vs. niemetale.
[1] Theodore Gray "Wielka księga pierwiastków, z których zbudowany jest Wszechświat", wyd. Bellona, Warszawa 2011.
[2] Eric Scerri "Układ Okresowy: historia i znaczenie", wyd. Politechnika Wrocławska, Wrocław 2013.
5. Cząsteczka.
Jak powstaje cząsteczka chemiczna? Co to są wiązania chemiczne (wg. Mullikena, Coulsona, alternatywne
ujęcia)? Jak się rusza cząsteczka (translacje, oscylacje, rotacje, wzbudzenia elektronowe)? Co to jest i jak
zachodzi reakcja chemiczna? Elektron i proton - znowu główne zmartwienia (reakcje utleniania/redukcji,
kwas/zasada). Wykrywanie pojedyńczych cząsteczek. Uparte pierwiastki, które nie chcą tworzyć cząsteczek.
Nieaddytywność. Misja chemii. Samoorganizacja. Chemia supramolekularna. Estetyka chemii. Symetria.
Kosmochemia: chemia kosmosu i chemia w warunkach kosmicznych.
[1] Penny Le Counter, Jay Burreson "Guziki Napoleona", Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2004.
[2] Bill Bryson "Krótka historia prawie wszystkiego", wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2009.
6. Chemia życia.
Dynamiczna samoorganizacja materii. Nierównowaga termodynamiczna. Skład chemiczny Wszechświata,
skorupy ziemskiej i organizmów żywych. Dlaczego węgiel? Burza w szklance wody (eksperyment Millera–
Ureya). Katastrofa tlenowa i wolne (dwu)rodniki. Natleniajcie czerwone wino! Android Ash i sztuczna
hemoglobina. Prawa i lewa rękawiczka vs. kreda tablicowa. Powstanie życia. Najstarsze skamieliny. Organizmy
fraktalne. DNA. Chemia zasad nukleinowych. Autoreplikacja. Klonowanie. Synteza Wöhlera (1828). "Zapach i
kolor identyczny z naturalnym". Kremacja rytualna. Giordano Bruno sp. z o.o. Roślinki i zwierzątka?
Systematyka pięcio(?)królestwowa. Mariaż (i rozwód?) z mitochondrium. Symbioza. Najstarszy organizm na
Ziemi. Zbawienne mutacje i pasy van Allena. Samotność, horror vacui i życie pozaziemskie. Śmierć komórki.
Sześć pouczających przypadków zagłady życia na Ziemi. 100-letnia perspektywa: Near Earth Object Program.
Piękne Yellowstone.
2
[1] Mary Wollstonecraft Shelley "Frankenstein", wyd. Vesper, Czerwonak 2013.
[2] Gustav Meyrink "Golem", wyd. Thesaurus, Wrocław 2004.
[3] "Obcy: ósmy pasażerNostromo", reż. Ridley Scott, 1979.
[4] http://neo.jpl.nasa.gov/risks/
7. Homo sapiens.
Po co mózg? Szympans Koko vs. pan Kowalski. Planowanie 2- vs. 5-ciostopniowe. Język. Zasób słownictwa. Dwie
nogi dobrze, cztery nogi źle. Przeciwstawny kciuk i duże przedwzgorze. Narzędzia. Relatywna wielkość mózgu w
stosunku do reszty ciała a rozmiar stada i uspołecznienie gatunków. Zachowania i więzi społeczne. Liczba
Dunbara. Więzy krwi. Żona brata. Hominidy. Trudna droga z Afryki i wrzody żołądka. Wąwóz Olduvai i
małżeństwo Leakey. Kibish i Omo I. Mitochondrialne i chromosomalne DNA. Migracje na planecie Ziemia. Gra
wstępna z neandertalczykiem? Plemię San. Ludy zbieracko-łowieckie. Atawizmy damsko-męskie. Werbalna
komunikacja międzypłciowa. Animizm. Polowanie rytualne u ludów koczowniczych (Afryka, Ameryka Płn., Azja).
Rewolucja osiadłego trybu życia: hodowla i rolnictwo. Powstanie religii, matematyki i boski atrybut
sprawiedliwości.
[1] Kurt Vonnegut "Galapagos", wyd. Albatros, Warszawa 2012.
[2] "Madagaskar" cz. 1, 2 i 3, reż. Eric Darnell, Tom McGrath, 2005, 2008, 2012.
[3] "Walka o ogień" reż. Jean-Jacques Annaud, 1981.
[4] Martin Meredith "Born in Africa", wyd. Simon & Schuster, Londyn 2012.
8. Chemia i cywilizacja.
Historia cywilizacji jako historia rozwoju chemii materiałowej (i wojskowości). Epoki: kamienia, miedzi, brązu,
żelaza, prochu, węgla i wody, oraz krzemu. Eskimosi i bazalt. Wulkany i obsydian. Mistrzowie toledańscy vs.
płatnerze samurajscy. Największe bomby konwencjonalne, jądrowe i wodorowe. Epoka współczesna:
tranzystor (1947) i ostatni Indeks Ksiąg Zakazanych (1948). Przyszłość: lit czy wodór? Nie tylko "żywi, uczy,
broni". Priorytety Homo sapiens. Modliszka. Mitologia koreańska i lista marzeń (znowu!) Roberta Boyle'a.
Rolnictwo i farmacja. Komfort wolnego czasu i kulturotwórcza rola chemii. Wyzwania dla dużego mózgu.
Barwniki chemiczne i kolorystyka u Rublowa, Ajwazowskiego i Szyszkina.
[1] "2001: Odyseja kosmiczna" reż. Stanley Kubrick 1968.
[2] http://www.cvm.qc.ca/gconti/905/babel/index%20librorum%20prohibitorum-1948.htm
[3] Fryderyk Szopen, Preludium f-moll Op.28 No.4; Nokturn c-moll Op.posth. No.20.
[4] Ks. Ezechiela 1:1-28.
9. Alchemia.
Spod znaku retorty i tygla. Sztuka przemian. Równania reakcji chemicznych (Beguin 1615). Kamień filozoficzny
vs. reinkarnacja. Zasada zachowania materii i energii - przepływy. Metale i stopy. Kwasy i zasady. Holizm.
"Pierwiastki", planety, kamienie, symbole, liczby. Alchemia jako "kolumna niebios". Liczby magiczne niegdyś i
we współczesnej chemii. Kabała. Bezdroża próżni, eteru i cieplika. Maxwell i Mendelejew. Czy "niebytu nie
ma"? Elektrodynamika kwantowa. Współczesna alchemia. Homeopatia i alopatia w chemii i farmacji. Ludwik
Hirszfeld, seroantropologia i bakterie.
3
[1] Andrzej Wierciński " Przez wodę i ogień. Biblia i Kabała", wyd. Nomos, Kraków 1996.
[2] Mircea Eliade "Kowale i alchemicy", wyd. Aletheia, Warszawa 2007.
[3] Ludwik Hirszfeld "Historia jednego życia", wyd. Czytelnik, Warszawa, 2000.
10. Chemia mózgu.
Dusza - w szyszynce czy przysadce mózgowej? Endorfiny. Sadyzm i masochizm. Neurotransmitery. Magnez,
wapń, sód, potas. Kto szybszy? Melatonina - hormon snu. Oksytocyna. Zdolności lingwistyczne. Mózg seryjnego
mordercy. Uszkodzenia mózgu. Bariera krew-mózg. Łożysko i płód.
[1] Anne Moir, Dawid Jessel "Płeć mózgu", wyd. PIW, Warszawa 2007.
[2] Bill Bryson "Krótka historia geniuszy", wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2012.
[3] Oliver Sacks " Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapeluszem",wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2009.
[4] http://murderpedia.org/
11. Chemia miłości.
Lilith czy Wenus z piany? Monogamia? Kult Ziemi. Kult płodności. Neolityczna Wenus. Duży mózg vs. szerokie
biodra. Środki przeciwbólowe. Anoreksja. Kult falliczny. Proteiny pocałunku. Sygnalizacja i rozpoznawanie
cząsteczkowe. Kiedy powstała płeć? Laktacja u samców. Wszechobecna dychotomia a pozycja klasyczna.
Dualizm yin-yang. Eh, te Szwedki topless...! Różnorodność i partenogeneza. Rewolucja w organizmie - hormony
płciowe. Cholesterol i feromony. Hitlerowskie eksperymenty "naukowe". Jak to robią szympansy Bonobo?
Atawizmy i striptiz z boa. Erotyczne podróże Sir Josepha Banks'a, 21-ego przewodniczącego Royal Society.
Model brytyjski czyli babskie wieczorki i gentlemen clubs. Model japoński czyli gejsza i barbarzyńcy.
Śródziemnomorskie sekrety udanego seksu. "Seksmisja chemii". Leczenie bezpłodności i impotencji vs.
antykoncepcja hormonalna. Botulina.
[1] Sándor Márai "Pierwsza miłość", wyd. Czytelnik, Warszawa 2007.
[2] Iwan Bunin "Nathalie", wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1973.
[3] Gabriel García Márquez "O miłości i innych demonach", wyd. Muza, Warszawa 2008.
[4] Francis Scott Fitzgerald "Czuła jest noc", wyd. Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2010.
[5] Stanisław Ignacy Witkiewicz " 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta", wyd. PIW, Warszawa 2013.
[6] Stanisław Przybyszewski "Śnieg", wyd. Tower Press, Gdańsk 2000. http://stachu-przybyszewski.pl/ , http://poetica.freehost.pl/snieg.pdf
[7] Anka Grupińska "Najtrudniej Jest Spotkać Lilit", wyd. Austeria, Kraków 2008.
[8] Bronisław Malinowski "Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji", wyd. PIW, Warszawa 1984.
[9] "Wszystkie poranki świata" reż. Alain Corneau, 1991.
[10] "Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową" reż. Krzysztof Zanussi, 2000.
[11] "Tramwaj zwany pożądaniem" reż. Elia Kazan, 1951.
[12] Richard Holmes "Wiek cudów: jak odkrywano piękno i grozę nauki ", wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2010.
[13] Robin Dunbar "The science of love", wyd. Wiley, Hoboken 2012.
4
12. "Pyfko od 6-ej rano".
Fermentacja alkoholowa i delirium tremens. Woda, metanol, etanol? Tiol?? Szamani i techniki ekstazy.
Alkaloidy i trucizny dozowane. Krolówa Bona vs. grzybki, zielska, jady. Inicjacja i zorza polarna. Humpreya
Davy'ego eksperymenty na żonie. Obłęd Johanna Wilhelma Rittera. Towarzystwo Dilletanti i znowu Sir Joseph
Banks. Rozkosze romantycznych opiumistów. Witkacego portretowy typ C – zbliżony do Czystej Formy
(wykonywany przy użyciu C2H5OH). Narkotyzowanie się pod kontrolą lekarza. Mieszanki O2 i CO2 i meskalina
Aldousa Huxley'a. Tradycyjne i współczesne narkotyki. Schizofrenia wielkich miast. Rozwarstwienie społeczne
vs. przedmieścia. Antydepresanty. Skłonność do samobójstw.
[1] Mircea Eliade "Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy ", wyd. Aletheia, Warszawa 2011.
[2] Joanna Siedlecka "Mahatma Witkac", wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2005.
[3] Jacek Hugo-Bader "Biała gorączka", wyd. Czarne, Wołowiec 2009.
[4] Aldous Huxley "Drzwi percepcji, wyd. Cień Kształtu, Warszawa 2012.
13. Chemia a sprawa polska.
Polska chemia i chemia w Polsce. Duma i uprzedzenie. Jędrzej Śniadecki i "polskie" pierwiastki. Michaił Cwiet,
chlorofil i chromatografia. Maria Skłodowska, promieniotwórczość i kolejne "polskie pierwiastki". Ignacy
Mościcki: Mościce i Szwajcaria. Jan Czochralski, kryształy i dziwne koleje losu. Antoni Grabowski i esperanto.
Włodzimierz Kołos i wnuczęta Einsteina. Chemia jako "nauka spełniona" i Nagrody Nobla za Wielkie Teorie.
Eksplozja chemii syntetycznej. A co u starszych braci?
[1] "Maria Curie i córki. Listy " wyd. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2011.
[2] Zbigniew Ryszard Grabowski "W skorodowanym zwierciadle pamięci", wyd. Komitetu Historii Nauki PAN, 2005.
[3] http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awiatowy_Kongres_Esperanto
[4] Katalog Hint: http://hint.org.pl/itd=n44
14. Koniec?
Świat 13.798 ± 0.037 mld lat po Wielkim Wybuchu (i trochę przed Wielkim Kolapsem?). Drzewo poznania dobra
i zła. Przekleństwa Gnozy. Nauka jako język. Demitologizacja Słońca, ognia i światła. Sanktuarium w Göbekli
Tepe. Grzebanie zmarłych: kultury Maadi i Badari. Piorunochron, wulkany i tektonika płyt. Nowy Iwan Groźny i
Car Bomba. Martin Fleischmann i Stanley Pons - palladowe słoneczko w szklance wody. Brzytwa Ockhama
(wersja oryginalna) vs. prymat Biblii. Kryzys psychiki człowieka XX w. Zmierzch wody święconej. "Urbi et orbi"
vs. telewizja. Desakralizacja materii i życia. Energia - bóstwo telluryczne, materia - chtoniczne. Nauka jako
łącznik miedzy Sacrum i Profanum. Kapłani Nowej Religii. Platon (idealne państwo rządzone rozumem przez
filozofów) vs. Frycz Modrzewski: "Trzeba się tedy starać, aby (...) urzędy kościelne samym tylko uczonym były
dawane". Przyrost ilości naukowców na tle społeczeństwa (5% vs. 3%). Samce alfa. Kacykowie i szamani. Bóg
niezrozumiały. Wilk vs. pies. Hichot Hadesa z Wielkiego Zderzacza Hadronów. Terror Nauki i "utrata więzi z
masami." Telefon komórkowy i ateizm w XXI w. Sinusoida historyczna i Nowy Romantyzm. Hipisi i feminizm
walczący jako ruchy romantyczne. Utrata więzi z prostotą. Ile: (i) nieredukowalnych stałych elementarnych? (ii)
cząstek elementarnych (model standardowy)? (iii) pierwiastków? (iv) królestw przyrody ożywionej? (v) typów
ciał niebieskich? etc. "Jutro to dziś – tyle, że jutro". Dlaczego nadużywam antynomii? Collage: sklejanie
rozbitego. Podróże kosmiczne. Sztuczna inteligencja. Teleportacja i podróże w czasie. Komputery biologiczne.
Maszyny molekularne. Komputery kwantowe. Ale to wszystko przecież dopiero Początek Drogi...
5
[1] Stanisław Lem "Solaris" wyd. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011.
[2] "Terminator", reż. James Cameron, 1984.
[3] Andrzej Frycz Modrzewski "O naprawie Rzeczypospolitej (Ksiegi Jedne. O szkole)".
http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=55228&s=1 oraz "O Kosciele", wyd. PIW, Warszawa 1957. Uwaga! To nasz sarmacki wklad w
Indeks Ksiag Zakazanych.
[4] Platon "Państwo”, wyd. Antyk, Kęty 2003. http://www.filozofia.umk.pl/pliki/platon_panstwo.pdf
[5] "Matrix" cz.1, 2 i 3, reż. Wachowski Brothers, 1999, 2003, 2003.
15. Zrób to sam: warsztaty laboratoryjne.
Ilustracja wykładów 6, 8, 9 i 11 (w CENT UW, Żwirki i Wigury 93, pok. 3080). Wytworzenie dwóch atraktorów,
perfum kwiatowych (drogą ekstrakcji na gorąco), oraz sztucznego złota (metodą współstapiania). Przystanek
Frankenstein: synteza sztucznej krwi (rodankowe kompleksy żelaza). Dla walecznych: wytop żelaza metodą
nowoczesną (termit).
6