pełny tekst

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 258 (49), 99–106
Mieczysław ŁOZOWSKI
UBEZPIECZENIA ZWIERZĄT GOSPODARSKICH
FARM ANIMALS INSURANCE
Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwami, Akademia Rolnicza
ul. Monte Cassino 16, 70-466 Szczecin
Abstract. Insurances in agriculture play the important part both in economic and in social, they
make up one of the main instruments restoring productivity of the agricultural farms which suffer losses in the result of impulsive defeats and the various kind of random events. The experiences of different countries show, that demand on this kind of service is small in spite of the existence of the quite wide range of the voluntary insurances of tillages. The farmers small interest in these insurances is caused not only by financial difficulties of the large number of agricultural farms, and the lack of insurance knowledge, but also by the lack of full realization of the
essence of the risk. The way to break of the stagnation in the development of the agricultural
earnings insurances, especially in the face of the directions of changes in the Common Agricultural Politics, should be - as one judges - the support from the budget centres to farmers insurance expenses. Especially new forms of insurances joining tools of the interventionism to which
farmers are accustomed and which they expect with the system of extra donations to the insurances of agricultural tillages with the individual approach to insurance based on insurance fee.
The aim of the help programme in the form of an extra donations to insurances fees is to encourage agricultural manufacturers to insure their agricultural production from losses in receipts
caused by impulsive defeats, unforeseen weather events and the cases of the force majeure.
The purpose of help is to encourage agricultural manufacturers to insure their basic tillages and
the most important species of farm animals in the Poland. It is expected , that if the programme
covers all incumbents, planned annual donations will reach the height of 500 million PLN
(about 131,6 million of EUR.).
Słowa kluczowe: dopłaty do ubezpieczeń, ubezpieczenia zwierząt gospodarskich.
Key words: extra donations to insurances, farm animals insurance.
WSTĘP
Możliwość wystąpienia strat zagraża każdemu gospodarstwu rolnemu, stanowi niebezpieczeństwo, które powoduje różnorodne ujemne skutki. Ubezpieczenia w rolnictwie odgrywają ważną rolę zarówno gospodarczą, jak i społeczną, stanowią jeden z głównych instrumentów pozwalających przywrócić produkcyjność gospodarstwom rolnym, które poniosły straty w wyniku klęsk żywiołowych i różnego rodzaju zdarzeń losowych. W rzeczywistości zdarzenia losowe w rolnictwie dotyczą nie tylko pojedynczych gospodarstw, ale dużych
obszarów w skali województwa, regionu, a nawet całego kraju.
Rozwój ubezpieczeń wiejskich następował wraz z rozwojem całego systemu zabezpieczeń przed skutkami losowych strat. Uznając nieruchomości, płody rolne i inwentarz żywy
rolników za podstawowe składniki majątku gospodarstw rolnych, wprowadzano różne formy ubezpieczania majątku – od stosowania przymusu ubezpieczeniowego do rozszerzania
katalogu ubezpieczeń dobrowolnych. W okresie powojennym ubezpieczenia w rolnictwie
opierały się na trzech podstawowych zasadach: powszechności, pełności i pewności.
100
M. Łozowski
Pierwsza z nich realizowana była drogą ubezpieczeń obowiązkowych lub ubezpieczeń kontraktowanych ziemiopłodów i zwierząt. Druga realizowana była przez rozszerzanie zakresu
przedmiotowego ryzyk obejmowanych ochroną ubezpieczeniową oraz aktualizacją sum
ubezpieczenia. Trzecia, pod rygorem egzekucji administracyjnej, gwarantowała funkcjonowanie systemu poprzez wprowadzenie systemu ściągania składki (Kucharski 2000).
WYNIKI
W Polsce do 1990 r. cały majątek gospodarstw rolnych (tj. budynki mieszkalne gospodarcze, mienie ruchome, większość upraw, zwierzęta gospodarskie) był obowiązkowo
ubezpieczony w Państwowym Zakładzie Ubezpieczeń. Ubezpieczenia obowiązkowe miały
charakter powszechny, choć nie wynikały ze świadomości i z potrzeby ubezpieczenia poniesionych kosztów i nakładów pracy. Zgodnie z nową Ustawą o działalności ubezpieczeniowej z 1990 r. ubezpieczeniu obowiązkowemu podlegają tylko budynki w gospodarstwach rolnych oraz odpowiedzialność cywilna rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa
rolnego. Pozostałe ubezpieczenia rolne, tj. mienia ruchomego, upraw, zwierząt gospodarskich oraz ubezpieczenie budynków poza gospodarstwami rolnymi, są ubezpieczeniami
wyłącznie dobrowolnymi. Zmiany te spowodowały znaczny spadek liczby ubezpieczeń
zwierząt gospodarskich. Rolnicy nie byli przygotowani do sytuacji, w której nagle sami musieli zatroszczyć się o ochronę ubezpieczeniową swojego mienia. PZU S.A. pozostaje
nadal głównym ubezpieczycielem upraw. Na podstawie danych z tego zakładu można
stwierdzić, że liczba ubezpieczających zwierzęta gospodarskie zmalała w znacznym stopniu (tab. 1). Udział PZU S.A. w rynku ubezpieczeń rolnych w kraju wynosi ok. 85%.
W ubezpieczeniach rolnych w PZU S.A. zdecydowanie dominują ubezpieczenia obowiązkowe (tj. ubezpieczenia budynków i OC). Składka za te ubezpieczenia stanowi około 85%
ogółu zebranej składki za ubezpieczenia rolne. Pozostała część przypada na ubezpieczenia
dobrowolne rolne, a w szczególności na ubezpieczenie mienia ruchomego w gospodarstwach
rolnych, ubezpieczenie upraw oraz ubezpieczenie zwierząt gospodarskich (koni, bydła).
Tabela 1. Ubezpieczenia obowiązkowe w PZU w latach 1985–1988 oraz ubezpieczenie dobrowolne zwierząt w PZU S.A. w latach 1977, 1998, 2001.
Zwierzęta – w systemie
ubezpieczeń obowiązkowych
Wyszczególnienie
Liczba zwierząt
Zwierzęta – w systemie
ubezpieczeń dobrowolnych
1985 r.
1986 r.
1987 r.
1988 r.
1997 r.
1998 r.
2001 r.
20 373 500
22 936 600
21 139 700
22 155 400
202 539
187 983
98 158
885 686
1 142 522
1 124 966
1 067 885
18 386
15 068
4 878
Liczba wypłaconych odszkodowań
Źródło: Rojewski (2002).
Przyczyn braku ubezpieczeń, związanych bezpośrednio z produkcja rolną, jest wiele, a
najważniejsze z nich odnoszą się do sytuacji materialnej rolników związanej z poziomem
dochodów ludności rolniczej. Szacuje się, że dochody ludności rolniczej są o około 30%
niższe od przeciętnych dochodów w kraju. Małe zainteresowanie rolników tymi ubezpieczeniami, które polegają na wykupie polisy ubezpieczeniowej, wynika również z braku wiedzy i świadomości istoty ryzyka.
Ubezpieczenia zwierząt gospodarskich
101
W Polsce od wielu lat notowano spadek pogłowia bydła, owiec i koni, natomiast pogłowie trzody chlewnej ulegało wahaniom (tab. 2). Pogłowie i produkcja drobiu po okresowym
spadku po 1990 r. z roku na rok wzrastały. Rok 2004 był okresem dalszego spadku pogłowia bydła i owiec. Jednocześnie zmniejszyło się wyraźnie pogłowie trzody chlewnej na skutek pogorszenia opłacalności produkcji żywca wieprzowego w 2003 r. Chów zwierząt gospodarskich prowadzony jest głównie w gospodarstwach indywidualnych. Według danych
z Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. chów i hodowlę bydła prowadziło 935,2 tys. gospodarstw (tj. 31,9% badanych gospodarstw o areale od 0,10 ha).
Tabela 2. Pogłowie zwierząt gospodarskich w latach 1990–2004 (w tys. osobników)
Wyszczególnienie
1990 r.
1995 r.
2000 r.
2003 r.
2004 r.
2004/1990=
=100
Bydło, w tym
10 049
7 306
6 083
5 489
5 353
53,3%
4 919
3 579
3 098
2 897
2 796
56,8%
19 464
20 418
17 122
18 605
16 988
87,3%
Owce
4 159
713
362
362
318
7,6%
Konie
941
636
550
333
321
34,1%
krowy
Trzoda chlewna
Źródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa GUS (2000, 2003, 2004).
Przygotowania do integracji z UE i związana z tym konieczność dostosowań sanitarno-weterynaryjnych, nie tylko w przetwórstwie rolno-spożywczym, ale także w gospodarstwach rolnych, przyspieszyły proces koncentracji chowu zwierząt rzeźnych i krów mlecznych i w konsekwencji spowodowały eliminację z rynku niewielkich producentów. Szczególnie widoczne było to w przypadku chowu bydła mlecznego – małe gospodarstwa zrezygnowały z chowu 1–2 krów. Mimo wzrostu koncentracji chowu zwierząt gospodarskich pogłowie zwierząt gospodarskich, w szczególności bydła i koni nadal jest niskie. W różnych regionach kraju utrzymuje się duże zróżnicowanie natężenia chowu (zwłaszcza trzody chlewnej).
Ubezpieczeniem mogą być objęte zwierzęta zdrowe i bez wad: zwierzęta gospodarskie,
konie wyścigowe, sportowe i rekreacyjne, trzoda chlewna w gospodarstwach wielkostadnych (fermowych) oraz strusie i emu.
Ubezpieczenie zwierząt może być zawarte w formie:
1) ubezpieczenia indywidualnego, w którym ubezpieczającymi są właściciele zwierząt gospodarskich w indywidualnych gospodarstwach rolnych oraz inni hodowcy i właściciele zwierząt;
2) ubezpieczenia gospodarstw wielkostadnych (fermowych), co dotyczy producentów i hodowców zwierząt;
3) ubezpieczenia powszechnego, przeznaczonego dla określonej terytorialnie zbiorowości
właścicieli zwierząt. Ubezpieczenie to zawierane jest na rzecz właścicieli zwierząt przez
upoważnionych przez tę zbiorowość przedstawicieli działających w jej imieniu;
4) ubezpieczenia krótkoterminowego, zawieranego na czas: transportu, wystaw, zawodów,
trzebienia, opasu;
5) ubezpieczenia utraty produkcji mleka.
102
M. Łozowski
Tabela 3. Ubezpieczenie zwierząt w latach 2002–2005
Wyszczególnienie
2002 r.
2003 r.
2004 r.
2005 r.
Liczba polis
53 160
49 005
42 087
38 245
Składka przypisana brutto [tys. zł]
15 446,9
13 782,8
11 899,7
12 750,6
290,6
281,3
282,7
333,4
Średnia składka [zł]
Liczba wypłat
Odszkodowania wypłacone brutto [tys. zł]
Szkodowość prosta [%]
6 456
6 448
4 388
4 057
12 308,1
12 098,2
10 222,0
8 904,6
79,7
87,8
85,9
69,8
Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu Rocznego KNUiFE (2002, 2003, 2004, 2005).
Doświadczenia innych krajów wskazują, iż pomimo istnienia dość szerokiej oferty dobrowolnych ubezpieczeń upraw, popyt na tego rodzaju usługę jest niewielki (tab. 3). Małe
zainteresowanie rolników tymi ubezpieczeniami ma związek nie tylko z trudnościami finansowych dużej liczby gospodarstw rolnych, z brakiem wiedzy ubezpieczeniowej czy
z brakiem świadomości istnienia ryzyka. Pewne znaczenie mają też powstające w przypadku strat, w wyniku klęsk żywiołowych, rządowe programy wsparcia i kompensat.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami, określającymi zasady udzielania pomocy gospodarstwom rolnym w przypadku nieprzewidzianych zdarzeń klęskowych, poszkodowani rolnicy mogą ubiegać się o: preferencyjne kredyty na wznowienie produkcji w związku z powodzią, suszą, gradobiciem, pożarem, nadmiernymi opadami atmosferycznymi, huraganem, osuwiskami ziemi i plagą gryzoni; ulgi w spłacie podatku rolnego oraz podatku od nieruchomości; ulgi i umorzenia w opłatach należności z tytułu składek i odsetek na ubezpieczenia społeczne rolników oraz pomoc doraźną, która uruchamiana jest w wysokości uzależnionej od możliwości budżetu państwa oraz rozmiarów klęski.
Problemem jest uruchomienie takich środków, gdy przypadek losowy dotyczy niewielkiej
liczby rolników lub małego obszaru, gdy na danym obszarze kraju nie została ogłoszona
przez Radę Ministrów klęska żywiołowa. Istnieje przy tym jeszcze wiele innych ograniczeń:
obowiązujące rygorystyczne kryterium dochodowe przy ubieganiu się przez rolników o pomoc społeczną, udzielaną przez gminne ośrodki pomocy społecznej; konieczność posiadania wg oceny banku kredytującego zdolności kredytowej w przypadku ubiegania się
o kredyty na wznowienie produkcji rolnej po klęsce z dopłatami do oprocentowania ze środków Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, a także środki z budżetu państwa
na pomoc doraźną dla poszkodowanych gospodarstw rolnych.
Wykorzystując doświadczenia innych państw, polegające na dofinansowaniu kosztów
ubezpieczeń w rolnictwie, można zaoszczędzić na wydatkach publicznych, korzystając jednocześnie z potencjału i doświadczenia firm ubezpieczeniowych w zakresie obsługi ubezpieczeń łącznie z likwidacją szkód. Państwo, prowadząc określoną politykę społeczną i gospodarczą, może korzystać z ubezpieczenia, z jego pierwotnej funkcji ochronnej, w celu
zapewnienia stabilizacji sytuacji finansowej gospodarstw domowych lub podmiotów gospodarczych. Państwo, stwarzając zachęty oraz lansując określone standardy, może posługiwać się rynkiem ubezpieczeniowym w celu realizacji własnej strategii. Sposobem na przełamanie zastoju w rozwoju ubezpieczeń dochodów rolniczych, zwłaszcza wobec zmian we
Ubezpieczenia zwierząt gospodarskich
103
wspólnej polityce rolnej, powinno być – jak się sądzi – wsparcie środkami budżetowymi
wydatków rolników na ubezpieczenie. Chodzi tu zwłaszcza o nowe formy ubezpieczeń łączące narzędzia interwencjonizmu, do których rolnicy są przyzwyczajeni i czego zawsze
oczekują, z systemem dopłat do ubezpieczeń upraw rolnych, przy indywidualnym podejściu
do ubezpieczenia na podstawie składki ubezpieczeniowej.
Siódmego lipca 2005 r. Sejm uchwalił Ustawę o dopłatach do ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich, która stwarza podstawę prawną do stosowania dopłat ze
środków budżetu państwa do składek z tytułu zawieranych przez producentów rolnych
z zakładami ubezpieczeń umów ubezpieczenia od ryzyka wystąpienia nieprzewidzianych
zdarzeń losowych powodujących straty w produkcji roślinnej i zwierzęcej. Uregulowania
ujęte w Ustawie dotyczą osób fizycznych, osób prawnych, jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, w których posiadaniu lub współposiadaniu jest gospodarstwo rolne. Wprowadzenie programu pomocy w formie dopłat do składek z tytułu ubezpieczeń ma na celu zachęcenie producentów rolnych do ubezpieczania swojej produkcji
rolnej od strat w przychodach spowodowanych klęskami żywiołowymi, nieprzewidzianymi
zdarzeniami pogodowymi i przypadkami działania siły wyższej. Celem pomocy jest zachęcanie producentów rolnych do ubezpieczania zarówno upraw podstawowych, jak i najważniejszych gatunków zwierząt gospodarskich w Polsce. Oczekuje się, że jeżeli program
obejmie wszystkich beneficjentów, planowane roczne wydatki osiągną wysokość 500 mln
PLN (około 131,6 mln euro).
Zgodnie z Ustawą ze środków budżetu państwa są udzielane dopłaty do składek z tytułu
zawarcia umów ubezpieczenia: bydła, koni, owiec, kóz, drobiu, ryb lub świń od ryzyka wystąpienia szkód spowodowanych przez huragan, powódź, deszcz nawalny, grad, piorun,
obsunięcie się ziemi, lawinę oraz w wyniku uboju z konieczności – łącznie 8 rodzajów ryzyka. Wymieniona w Ustawie lista upraw objętych systemem dopłat może być rozszerzona,
jeżeli znajdą się w dyspozycji Ministra Rolnictwa środki na dopłaty do ubezpieczeń. Zgodnie z art. 5 Ustawy dopłaty do składki z tytułu ubezpieczenia wynoszą do 50%, ale nie
mniej niż 40% składki z tytułu ubezpieczenia zwierząt. Dopłaty są stosowane, jeżeli stawki
taryfowe ubezpieczenia zwierząt nie przekraczają 0,5% sumy ubezpieczenia. Dopłaty są
przyznawane pod warunkiem zapewnienia przez zakład ubezpieczeń ochrony finansowej
na poziomie nie niższym niż 80% sumy ubezpieczenia.
Rada Ministrów określa corocznie, w terminie do dnia 30 listopada, w drodze rozporządzenia wysokość dopłat na rok następny, uwzględniając liczbę zwierząt przewidzianą do
objęcia ubezpieczeniem przez zakłady ubezpieczeń w następnym roku, a także założenia
do ustawy budżetowej. Dopłaty do składek ubezpieczeniowych będą przekazywane zakładom ubezpieczeń na podstawie umów zawieranych z tymi zakładami przez Ministra Rolnictwa. Zaproponowane zmiany w obsłudze ubezpieczenia upraw powinny wpłynąć na rozwój
tej formy ubezpieczenia poprzez większe wykorzystanie pola ubezpieczeniowego.
W terminie przewidzianym w Ustawie oferty z warunkami ubezpieczenia zwierząt, zgodnymi z wymogami Ustawy, złożyły: PZU S.A., Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych
w Warszawie, Concordia TUW w Poznaniu, Allianz oraz TUiR Warta.
Ustawa o dopłatach weszła w życie we wrześniu 2005 r. Jednakże mając na uwadze
fakt, że dopłaty do ubezpieczeń rolnych są formą pomocy publicznej, stosowanie ich wy-
104
M. Łozowski
magało zgody Komisji Europejskiej. Zgodnie z wytycznymi w sprawie pomocy publicznej
w branży rolnej dopuszcza się dopłaty sięgające 80% kosztu składki na ubezpieczenie
od strat będących konsekwencją klęsk żywiołowych, takich jak trzęsienia ziemi i inne nadzwyczajne zdarzenia. Straty spowodowane złymi warunkami pogodowymi lub chorobami
roślin i zwierząt traktuje się na równi ze stratami wynikłymi z klęsk żywiołowych tylko wówczas, gdy szkoda osiągnie określony próg, ustalony na 20% normalnej produkcji dla regionów o trudnych warunkach gospodarowania oraz na 30% dla pozostałych regionów.
Na ubezpieczenia obejmujące, poza klęskami żywiołowymi, również straty spowodowane
złymi warunkami pogodowymi lub chorobami roślin i zwierząt, nieprzekraczające powyższych progów, może przysługiwać pomoc w kwocie do 50% kosztu składki.
Jednakże uruchomienie systemu dopłat do składek z tytułu ubezpieczenia upraw rolnych i zwierząt gospodarskich, zgodnie z Rozporządzeniem Rady (WE) nr 659/1999 z dnia
22 marca 1999 r. ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania art. 93 Traktatu WE,
podlega notyfikacji Komisji Europejskiej. 3 marca 2006 r. Komisja Europejska podjęła decyzję akceptującą nowy program pomocy państwa dla polskich producentów rolnych
pt. "Dopłaty do składek z tytułu ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich", który
umożliwia zawieranie umów o ubezpieczenie upraw rolnych i zwierząt gospodarskich z wybranym towarzystwem ubezpieczeniowym. W drugiej połowie marca 2006 r. Rada Ministrów przyjęła Rozporządzenie w sprawie wysokości dopłat do składek z tytułu ubezpieczenia upraw rolnych i zwierząt gospodarskich. Ze środków budżetu państwa będą przyznawane dopłaty do składek z tytułu zawarcia przez zakłady ubezpieczeń z producentami
rolnymi umów o ubezpieczenie koni w wysokości 45% składki oraz w wysokości 50% składki
do ubezpieczenia bydła, owiec, kóz lub świń. Przewiduje się, że w ramach oszczędności,
z tytułu odstąpienia od stosowania dopłat do składek z tytułu zawarcia umów o ubezpieczenie
od ryzyka wystąpienia szkód spowodowanych przez ogień i eksplozję, będzie możliwe zawarcie większej (niż pierwotnie przewidywano) liczby umów z producentami rolnymi.
PODSUMOWANIE
Zgodnie z założeniami Ministerstwa Rolnictwa począwszy od 1 stycznia 2006 roku możliwe było uruchomienie systemu dopłat po podpisaniu umów z zakładami ubezpieczeń.
W budżecie na 2006 r. zarezerwowano na ten cel środki w wysokości 55 mln złotych. Tak
sformułowany zakres ochrony, połączony z systemem dopłat, ma z założenia zwiększyć zainteresowanie rolników ubezpieczaniem się od skutków niekorzystnych zdarzeń losowych.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej wiąże się z wieloma konsekwencjami dla polskiego rolnictwa. Rozpoczął się daleko idący proces przemian strukturalnych na wsi, którego skutkiem jest widoczne wzmocnienie pozycji sektora średnich i dużych gospodarstw
rolnych. Procesy rozwojowe w rolnictwie oparte będą w nadchodzących latach głównie na
funduszach strukturalnych pochodzących z UE. Nowe inwestycje w gospodarstwach rolnych, zwiększenie skali produkcji czy zakup nowych maszyn znacznie zwiększą potrzebę
ubezpieczania własnego majątku.
Ubezpieczenia zwierząt gospodarskich
105
PIŚMIENNICTWO
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie Komunikatu Komisji do Rady w sprawie zarządzania ryzykiem i w sytuacjach kryzysowych w rolnictwie, COM(2005) 74 końcowy, Bruksela 26 października 2005 r.
Raporty Roczne Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (KNUiFE) za
lata 2002, 2003, 2004, 2005, www.knuife.gov.pl, dostęp z 10.01.2007 r.
Roczniki Statystyczne Rolnictwa GUS. Rolnictwo w 2004 r. 2005.
Rojewski K. 2002. Stan ubezpieczeń rolnych w Polsce na przykładzie PZU SA oraz perspektywy ich rozwoju [w: Ubezpieczenia gospodarcze. Wieś i rolnictwo]. Wydaw. SGGW, Warszawa, 63.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1996 r. w sprawie szczegółowych kierunków działań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz sposobów ich
realizacji. DzU z 1996 r., nr 16, poz. 82, z późn. zm.
Rozporządzenie Rady Ministrów z 21 marca 2006 r. DzU z 30 marca 2006 r., nr 52, poz. 381.
Ustawa z 7 lipca 2005 r o dopłatach do ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich. DzU z 9 sierpnia 2005 r., nr 150, poz. 1249.