INSTYTU BADAŃ nad STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI

INSTYTU BADAŃ nad STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI

1/
2013
INSTYTUT BADAŃ nad STOSUNKAMI
MIĘDZYNARODOWYMI
PRAWO DO PRAWDY
PODSTAWOWYM PRAWEM
CZŁOWIEKA? REFLEKSJE NA
TEMAT SPRAWIEDLIWOŚCI
OKRESU PRZEJŚCIOWEGO
(TRANSITIONAL JUSTICE)
Mgr Tomasz LACHOWSKI
ZESZYTY ANALITYCZNE IBnSM
PAŹDZIERNIK 2013
INSTYTUT BADAŃ nad STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6 , 00-071 WARSZAWA
PAŹDZIERNIK 2013
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
1. Wprowadzenie
Społeczeństwa post-autorytarne lub post-konfliktowe,1 w czasie nierzadko
gwałtownych zmian społeczno-politycznych, stają przed wyzwaniem dokonania
prawnej i moralnej oceny czasu represji (poważnych naruszeń praw człowieka) lub
konfliktu. Dylemat jak i czy ścigać sprawców najpoważniejszych zbrodni prawa
międzynarodowego (tzw. core crimes), pogłębiony jest o problem skonstruowania,
nieobarczonej balastem politycznym, czy np. retoryką etniczno-religijną, pełnej
narracji dotyczącej „mrocznej” przeszłości. Należy zauważyć, że paradygmat
budowania stabilnego państwa, opartego o rządy prawa (rule of law) i wartości
demokratyczne, pełnego poszanowania i zapewnienia realizacji praw człowieka, przy
jednoczesnym sformułowaniu „parametrów przejścia” z systemu autorytarnego do
demokracji lub „wyjścia z konfliktu”, stanowi podstawowe założenie koncepcji
sprawiedliwości
tranzytywnej,
inaczej
mówiąc,
sprawiedliwości
w
okresie
2
przejściowym (transitional justice).
Sprawiedliwość
tranzytywna
to
pojęcie
osadzone
„między
przeszłością
a
przyszłością”, właśnie w tzw. okresie przejściowym, kiedy zaspokojenie żądania ofiar (lub
rodzin ofiar) poważnych naruszeń w zakresie sprawiedliwości i prawdy, musi zostać wsparte
realnymi
działaniami
w
przedmiocie
zmian
i
reform
instytucjonalnych,
służących
zagwarantowaniu niewystępowania podobnych naruszeń w przyszłości. Jak jednak się
wydaje,
nie
sposób
przeprowadzić
pełnego
procesu
wdrażania
mechanizmów
sprawiedliwości tranzytywnej bez choćby próby wyjaśnienia okoliczności naruszeń, czy
osądzenia osób winnych. Ostatnie zmiany społeczno-polityczne i dylematy państw rejonu
Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej dowodzą, że materia ta jest wciąż żywa i aktualna.
Pomimo wyraźnego regresu w stosunku do początku okresu szumnie nazwanego „Arabską
1
Pomimo istotnych cech różnicujących społeczeństwa post-autorytarne i społeczeństwa post-konfliktowych, o
ile inaczej nie zaznaczono w treści niniejszego opracowania, przedstawione rozważania odnoszą się do obu
wskazanych grup.
2
Zob. wybrane pozycje dotyczące problematyki sprawiedliwości tranzytywnej: N. Kritz (ed.), Transitional
justice: How emerging democracies reckon with former regimes, 3 vol., Washington DC, US Institute for Peace
Press 1995; R. G. Teitel, Transitional justice, Oxford University Press 2001; N. Roth-Arriaza, J. Mariezcurrena
(ed.), Transitional justice in the twenty-first century: Beyond truth v. justice, Cambridge University Press 2006;
K. Ambos, J. Large, M. Wierda (ed.), Building a future on a peace and justice: Studies on transitional justice,
peace and development, Berlin Heidelberg 2009; P. De Greiff, R. Duthie (ed.), Transitional justice and
development: Making connections, Social Science Research Council, New York 2009.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 2 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
Wiosną Ludów”, poszczególne państwa, zwłaszcza Tunezja decydują się na wprowadzanie
poszczególnych mechanizmów przejścia, w tym poprzez, jak właśnie w Tunezji – co jest
swoistym novum – powołanie specjalnego ministerstwa sprawiedliwości przejściowej i praw
człowieka. W innych państwach regionu (Syria) sytuacja wygląda dramatycznie, ale należy
zakładać, że albo przy udziale interwencji zewnętrznej, albo w skutek zmian wewnętrznych,
państwo (społeczeństwo) będzie musiało zmierzyć się z demonami przeszłości, i to wcale
nieodległej, bo z okresu trwającego konfliktu.
Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie fenomenu prawa do prawdy jako
jednego z podstawowych praw człowieka, które winny być respektowane, w szczególności,
w okresie przejściowym oraz jego „osadzenie” w koncepcji transitional justice.
2. Sprawiedliwość tranzytywna – założenia ogólne
Pojęcie sprawiedliwości tranzytywnej wywodzi się z okresu demokratycznych
przemian w państwach Ameryki Łacińskiej w latach 80. XX. wieku oraz w Europie ŚrodkowoWschodniej w dekadzie następnej.3 Warto jednak wskazać, że choć w czasie pojawienia się
analizowanego pojęcia w światowym dyskursie poszukiwano alternatywnych rozwiązań do
ścigania i karania osób winnych (a dosadniej mówiąc, takie było działanie wielu ustępujących
lub przekształcających się rządów południowoamerykańskich)4 – wspomnieć należy choćby
„popularność” komisji prawdy –to jednak korzenie transitional justice sięgają zakończenia II
wojny światowej oraz dorobku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (MTW) w
Norymberdze.
Skonstruowane przez MTW, zebrane później przez ONZ, tzw. zasady norymberskie,5
podwaliny
międzynarodowego
prawa
karnego,
statuujące
odpowiedzialność
karną
jednostek6 za najpoważniejsze zbrodnie prawa międzynarodowego, zostały jednak de facto
3
Na temat rozwoju koncepcji transitional justice, sukcesywnego umiędzynarodawiania stosowanych
mechanizmów, zob. R.G. Teitel, Transitional justice genealogy, „Harvard Human Rights Journal” 2003, vol. 16,
s. 69-94.
4
Wystarczy wskazać prawo (auto)amnestyjne przyjęte przez reżim generała Augusto Pinocheta w Chile. W
innych państwach regionu wskazywano, że zagwarantowanie amnestii dla głównych przedstawicieli poprzedniej
władzy było warunkiem sine qua non dla rozpoczęcia procesu liberalizacji życia społecznego i demokratyzacji
systemu, np. w Urugwaju, czy Salwadorze. Por. L. Huyse, Justice after transition: on the choices successor
elites make in dealing with past, “Law and Social Inquiry” Winter 1995, vol. 20, No 1.
5
Por. Komisja Prawa Międzynarodowego, Principles of international law recognized in the Charter of the
Nürnberg Tribunal and in the judgment of the Tribunal, “Yearbook of the International Law Commission” 1950,
vol. II, par. 97 i n.
6
Wywodzącą się wprost z norm prawa międzynarodowego publicznego, bez względu na rozwiązania natury
krajowej.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 3 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
zamrożone na czas zimnej wojny.7 Przełom lat 80. i 90. ubiegłego stulecia, który przyniósł
zrzucenie jarzma totalitaryzmu przez państwa Europy Środkowo-Wschodniej nie stanowił
„powrotu” do idei sprawiedliwości karnej, a przynajmniej nie w całej rozciągłości tego
terminu. Tak naprawdę, dopiero zaistnienie poważnych napięć nierzadko o podłożu
religijnym, narodowościowym (czy, jak w przypadku państw afrykańskich, plemiennych) na
dotychczasowych tzw. peryferiach świata (państwa upadłe), które przeradzały się w krwawe
konflikty wewnętrzne, wpływając na stan międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,
doprowadziły do reakcji społeczności międzynarodowej, w tym, z biegiem czasu, również na
poziomie odbudowy państw – platformy sprawiedliwości tranzytywnej.
Działanie Rady Bezpieczeństwa (RB) w zakresie powołania, na podstawie rozdziału
VII Karty Narodów Zjednoczonych (KNZ), międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc,
dla osądzenia osób winnych poważnych naruszeń prawa humanitarnego lub praw człowieka,
na czele ze zbrodnią ludobójstwa, popełnionych w czasie konfliktów w byłej Jugosławii
(MTKJ)
i
Rwandzie
(MTKR),
stanowiło
jasne
przeświadczenie
o
konieczności
przeciwdziałania bezkarności (impunity) sprawców, rozumianej nie tylko w kontekście stricte
lokalnym, ale jako wyzwanie dla całej społeczności międzynarodowej. Bez wątpienia,
przyjęcie w 1998 r. Statutu Rzymskiego, konstytuującego stały Międzynarodowy Trybunał
Karny (MTK), wskazuje na precyzyjnie sformułowane przekonanie o realności koncepcji
sprawiedliwości międzynarodowej jako istotnego elementu składającego się na pojęcie
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.8 Co ważne nadmienienia, dziś, pomimo
wszystkich słabości, to właśnie MTK stał się centralnym ośrodkiem „dostarczania”
sprawiedliwości międzynarodowej karnej (pierwszy wyrok skazujący w sprawie Lubangi z
2012 r.), ale i – w ograniczonym stopniu – także reparacyjnej, dzięki specjalnym regulacjom
zapewniającym ofiarom skazanego przez Trybunał prawo do reparacji.9
Obok elementów właściwych dla sprawiedliwości retrybutywnej (karnej), lata 90. XX.
wieku przyniosły także rozwój mechanizmów sprawiedliwości restoratywnej (głównie komisje
7
Niemożność powołania międzynarodowego trybunału karnego, czy brak konceptualizacji jurysdykcji
uniwersalnej w praktyce państw to najpoważniejsze konsekwencje zimnowojennego układu geopolitycznego.
8
Wskazuje się, że międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo to podstawowe uzasadnienie dla rozwoju
międzynarodowego prawa karnego, a więc i sprawiedliwości karnej, czego przykładem jest restauracja porządku
międzynarodowego po II wojnie światowej właśnie wokół pojęcia international peace and security oraz powrót
do tych założeń w ostatniej dekadzie XX. wieku. Zob. B. Broomhall, International justice & International
Criminal Court: Between sovereignty and the Rule of Law, Oxford University Press 2003, s. 44 i n.
9
Decyzja MTK, Situation In The Democratic Republic of the Congo in the case of the Prosecutor v. Thomas
Lubanga Dyilo, Decision establishing the principles and procedures to be applied to reparations, No.: ICC01/04-01/06, 7 VIII 2012.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 4 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
prawdy10), których symbolem stała się Komisja Prawdy i Pojednania w RPA. Postępująca
zmiana retoryki odnosząca się do fenomenu komisji prawdy, której powołanie (rozumiane np.
w Ameryce Łacińskiej jako second-best option) nie musi być tożsame z rezygnacją z polityki
ścigania i karania sprawców najpoważniejszych zbrodni, ale może istnieć w powiązaniu z lub
obok tego elementu „radzenia sobie z przeszłością”, wpływając na tworzenie szerszej
opowieści o czasie represji lub konfliktu, ukazała możliwe oddziaływanie na – interesujące
nas szczególnie – poszanowanie prawa do prawdy, tak poszczególnych ofiar, jak i całych
społeczności.
Współczesne próby zdefiniowania11 pojęcia transitional justice wskazują na szereg
wykorzystywanych w okresie przejściowym mechanizmów, zarówno w znaczeniu sądowym
(procesy karne), jak i pozasądowym. Podkreśla się, że używane przez państwa (lub
społeczność międzynarodową) środki są komplementarne wobec siebie, a ich podstawowym
celem jest zapewnienie pojęcia odpowiedzialności (accountability) osób winnych naruszeń,
przy jednoczesnym poszanowaniu praw ofiar., w tym w zakresie poszukiwania prawdy (truthseeking). Mając to na uwadze, zwyczajowo wymienia się następujące (podstawowe)
mechanizmy:
(I)
procesy sądowe;
(II)
działanie w zakresie opowiadania i poszukiwania prawdy;
(III)
wysiłki zmierzające do rehabilitacji ofiar, czy wdrożenia odpowiednich
programów odszkodowawczych;
(IV)
przeprowadzenia niezbędnych reform instytucjonalnych.12
Podstawę prawną dla sprawiedliwości tranzytywnej stanowi, jak określa się, zespół
norm płynących z KNZ oraz filarów współczesnego prawa międzynarodowego, tj.
międzynarodowego
prawa
ochrony
praw
człowieka,
międzynarodowego
prawa
humanitarnego, prawa karnego międzynarodowego oraz międzynarodowego prawo
10
Zob. opracowania odnoszące się do tematyki komisji prawdy, np. R.I. Rotberg, D. Thompson (ed.), Truth v.
Justice: The morality of truth commissions, Princeton University Press 2000; M. Freeman, Truth commissions
and procedural fairness, Cambridge University Press 2006; P.B. Hayner, Unspeakable truths: Transitional
justice and challenge of truth commissions, New York 2011.
11
Np. Report of the Secretary-General, The rule of law and transitional justice in conflict and post-conflict
societies, UN Doc S/2004/616 (2004).
12
Pozwala to na mówienie o sprawiedliwości w znaczeniu: karnym, historycznym, odszkodowawczym,
administracyjnym i konstytucyjnym. Por. R.G. Teitel, Transitional justice, Oxford University Press 2001.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 5 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
uchodźców.13 Należy zaznaczyć, że na gruncie prawa międzynarodowego, zarówno
traktatowego, jak i zwyczajowego, państwa zobowiązane są do ścigania i karania sprawców
(poszczególnych) zbrodni prawa międzynarodowego oraz poważnych naruszeń prawa
(humanitarnego oraz praw człowieka).14 Tym, zakreślonym przez prawo międzynarodowe,
zobowiązaniom państw odpowiadają podstawowe prawa jednostki, które państwo powinno
respektować w okresie wdrażania mechanizmów transitional justice oraz formowania polityki
„przejścia” – prawo do sprawiedliwości, prawo do prawdy, prawo do reparacji, w tym do
odszkodowania oraz gwarancję niewystąpienia podobnych naruszeń w przyszłości.
3. Prawo do prawdy – charakterystyka pojęcia
Prawo do prawdy (right to truth), inaczej nazywane prawem do poznania prawdy lub
prawem do wiedzy, uważa się (lub, będąc bardziej powściągliwym w ocenie – pretenduje do
bycia uznanym) za jedno z podstawowych praw człowieka, szczególnie ważne w okresie
przejściowym. Prawo to występuje wespół z innymi prawami jednostki w społeczeństwach
tranzytywnych, wymienionymi powyżej, a przez swój rodowód normatywny, najbliżej
„spokrewnione” jest z prawem do sprawiedliwości. Należy jednak zauważyć, że mimo
współistnienia obu tych praw w procesie zaspokajania podstawowych praw ofiar
zbrodniczych działań reżimów autorytarnych lub następstw konfliktu, prawo do prawdy
można określić mianem prawa autonomicznego. Konstatacji tej sprzyja praktyka ONZ oraz
innych ciał międzynarodowych, przede wszystkim mając na względzie orzecznictwo
międzynarodowych sądów (lub organów o zbliżonym charakterze).
Warta podkreślenia jest choćby rezolucja Komisji Praw Człowieka ONZ nr 2005/66,15
zatytułowana „prawo do prawdy”, która potwierdza istnienie tegoż prawa. Rezolucja Komisji,
choć nieposiadająca charakteru wiążącego, pozostając raczej w sferze tzw. miękkiego prawa
(soft law), stanowi istotny krok na drodze do zakreślenia zakresu i natury prawa do prawdy.
Rezolucja wskazała, że prawo do prawdy przysługuje w szczególe jednostce – ofierze
poważnych naruszeń, a także w ogóle całemu społeczeństwu w przedmiocie poznania
prawdy dotyczącej naruszeń (np. poprzez wszczęcie właściwego postępowania), tożsamości
sprawców oraz wiedzy na temat przyczyn, przebiegu oraz okoliczności ich wystąpienia (np.
poprzez dostęp do archiwów). Do tych elementów składających się na prawo do prawdy
13
14
The rule of law and transitional justice...(2004), par. 9.
Zob. przypis 26 i 27.
15
Office of the High Commissioner for Human Rights, Right to Truth, Human Rights Resolution 2005/66.
Należy dodać, że rezolucja ta została przyjęta bez głosowania.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 6 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
należy dodać także prawo do bycia informowanym o przebiegu i rezultatach postępowania
wyjaśniającego, prawo do wiedzy na temat losów i miejsca przebywania osoby zaginionej, a
w przypadku śmierci tejże, do otrzymania zwłok najbliższej osoby, w celu przeprowadzenia
pochówku zgodnie z własną, tradycją i wierzeniami.16
Pomoc w zdefiniowaniu pojęcia „ofiary naruszeń”, a zatem zakreślenia zakresu
podmiotowego prawa do prawdy (jak i pozostałych, relewantnych mechanizmów w optyce
transitional justice), przynosi rezolucja przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne NZ w sprawie
ustalenia zasad prawa do środka odwoławczego oraz reparacji ofiar rażących (poważnych)
naruszeń praw człowieka i prawa humanitarnego.17 Rezolucja ta wskazuje, że pojęcie ofiary
odnosi się do osób, które indywidualnie lub kolektywnie zostały poddane cierpieniu,
włączając w to cierpienie fizyczne i psychiczne (emocjonalne), a także poniesioną szkodę
materialną, naruszenie praw podstawowych przez działanie lub zaniechanie, konstytuujące
rażące (poważne) naruszenie praw człowieka lub prawa humanitarnego. Ofiara to także
członek najbliższej rodziny bezpośredniej ofiary naruszeń, a także każdy, kto doznał
cierpienia w trakcie działania zmierzającego do pomocy bezpośrednim ofiarom w
przezwyciężeniu stanu, w jakim się one znalazły.
Ta dwutorowość prawa do prawdy oznacza iż, możemy mówić o (I) indywidualnym
prawie do prawdy, realizowanym zasadniczo przy wykorzystaniu klasycznych sądowych
środków (np. proces karny), a także (II) zbiorowym (kolektywnym) prawie do prawdy, gdzie
jak wskazuje się,18 klasyczne mechanizmy sądowe mogą okazać się zawodne, zwłaszcza w
odniesieniu do konieczności zbadania wieloletnich naruszeń o charakterze systemowym.
Warto zaznaczyć w tym miejscu, że prawo do prawdy może być różnie ujmowane w
poszczególnych systemach krajowych państw,19 ale nie zmienia to faktu, iż jego pełne
16
Por. Working Group on Enforced or Involuntary Disappearances, General Comment on the Right to Truth in
relation
to
enforced
disappearance,
par.
1;6,
dostępne
na
stronie
http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Disappearances/GC-right_to_the_truth.pdf (na dzień 03 IX 2013).
17
Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego NZ 60/147, Basic Principles and Guidelines on the Right to Remedy and
Reparations for Victims of Gross Violations of International Human Rights Law and Serious Violations of
International Humanitarian Law, 21 III 2006, par. 8.
18
Final report prepared by Mr. Joinet pursuant to Sub-Commission decision 1996/119, Question of the impunity
of perpetrators of human rights violations (civil and political), E/CN.4/Sub.2/1997/20, 26 VI 1997, par. 17.
19
Np. wskazać można przepisy prawa postępowania karnego, umożliwiające aktywny udział pokrzywdzonego w
postępowaniu przygotowawczym, jak i sądowym. Stanowi to przykład indywidualnego prawa do prawdy.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 7 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
urzeczywistnienie stanowi „wypełnienie treścią” postulatu walki z bezkarnością sprawców
najpoważniejszych zbrodni prawa międzynarodowego.20
Praktyka społeczności międzynarodowej, zarysowana w dalszej części tekstu,
podkreśla właśnie to szerokie (dwuwymiarowe) rozumienie prawa do prawdy, tzn.
przekonanie o komplementarności wdrażania zarówno sądowych, jak i pozasądowych
mechanizmów z zakresu sprawiedliwości tranzytywnej. Do środków pozasądowych, należy
przede wszystkim zaliczyć komisje prawdy (sensu stricto) oraz inne ciała śledczo-badawcze
(eksperckie) mogące nakreślić pełny obraz czasu represji i naruszeń.21
3.1 Źródła prawa do prawdy
Korzenie
prawa
do
prawdy
sięgają
regulacji
międzynarodowego
humanitarnego (MPH), a w szczególności Konwencji Genewskich (KG) z 1949 r.
prawa
22
oraz
Protokołów Dodatkowych (PD). Z perspektywy zagadnienia right ot truth najistotniejsze są
rozwiązania odnoszące się do losów osób zaginionych i zmarłych w czasie konfliktów. Warto
zatem wskazać art. 32 I PD z 1977 r., który stanowi, iż „strony konfliktu oraz
międzynarodowe organizacje humanitarne (…) kierują się w swej działalności przede
wszystkim prawem rodzin do wiedzy o losie ich członków”. Ta ogólna zasada wypływająca z
cytowanego przepisu PD została skonkretyzowana przez szczegółowe brzmienie art. 33,
statuującego wiązkę zobowiązań państwa do: poszukiwania osób zgłoszonych przez
państwo-stronę przeciwną (art. 33 u.1), rejestrowania niezbędnych informacji (art. 33 u.2)
oraz ich – bezpośredniego i pośredniego – przekazywania zainteresowanym (art. 33 u.3) a
także konieczność identyfikacji zmarłych w czasie konfliktu (art. 33 u.4).23
Błędem byłoby jednak utożsamianie źródeł prawa do prawdy jedynie z sytuacją
konfliktu zbrojnego oraz regulacji MPH. Poważne naruszenia praw człowieka popełniane
przez niedemokratyczne reżimy państw Ameryki Łacińskiej (np. przebieg tzw. „brudnej
20
Por. Report of the independent expert to update the Set of principles to combat impunity, Diane Orenlicher,
Updated set of principles for the protection and promotion of human rights through action to combat impunity,
E/CN.4/2005/102/Add.1, 8 II 2005.
21
Zob. punkt 3.3 niniejszego opracowania.
22
Na to pojęcie składają się: (a) Konwencja o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych (I KG);
(b) Konwencja o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu (II KG); (c) Konwencja
o traktowania jeńców wojennych (III KG); (d) Konwencja o ochronie osób cywilnych podczas wojny (IV KG).
23
Inne przykłady regulacji prawa humanitarnego składające się na zobowiązanie państwa w aspekcie
gromadzenia informacji w celu ustalenia losów osób zaginionych i zmarłych: (I) rejestracja wszystkich
niezbędnych danych: art. 16 I KG; art. 19 II KG; (II) informacje na temat jeńców wojennych: Tytuł V III KG art. 122 i n.; (III) ochrona ludności cywilnej w trakcie konfliktu, w tym poprzez m.in. odszukiwanie zabitych i
rannych: art. 16 IV KG.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 8 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
wojny” w Argentynie), na czele z praktyką wymuszonych zaginięć, „oderwały” prawo do
poznania losów osób najbliższych od konfliktu zbrojnego, tym samym rozszerzając zakres
przedmiotowy prawa na sytuację występowania (international) core crimes, czy poważnych
naruszeń praw człowieka właśnie. Należy zaznaczyć, że „zmiana” ta nastąpiła głównie w
praktyce społeczności międzynarodowej (np. na gruncie orzecznictwa), ponieważ zespół
norm statuujących elementy prawa do prawdy istniał już wcześniej.24 Wspomnieć wystarczy
choćby grupę konwencji o specjalistycznym charakterze,25 które tworzą zobowiązanie
państwa w przedmiocie ścigania i karania26 osób winnych popełnienia danej zbrodni,27 a
więc, co do zasady, także identyfikację i ustalenie tożsamości sprawców. Niewątpliwie zbliża
to, jak zostało to wskazane powyżej, treść prawa do prawdy do prawa do sprawiedliwości,
choć, co zostanie przedstawione w toku dalszych rozważań, raczej tylko na gruncie
indywidualnego prawa do prawdy, a nie jego wymiaru zbiorowego.
Jak na razie, traktatowym „zwieńczeniem” dotychczasowego dyskursu na temat
prawa do prawdy, stała się Międzynarodowa konwencja o ochronie wszystkich osób przed
wymuszonymi
zaginięciami
z
2006
r.
(KWZ).
Wyraźne
przekonanie
o
wartości
urzeczywistnienia prawa do prawdy przynosi już preambuła KWZ. Ponadto, KWZ w art. 24
(2) potwierdza istnienie prawa ofiar28 do prawdy na temat okoliczności wymuszonego
zaginięcia, przebiegu i rezultatów podjętego postępowania oraz losów zaginionej osoby.
Konwencja łączy zatem kwestię poznania prawdy ze zbrodnią wymuszonego
zaginięcia,29 co koresponduje z orzecznictwem Międzyamerykańskiego Trybunału Praw
Człowieka (MTPC) w sprawach dotyczących wskazanych praktyk w państwach Ameryki
24
Na płaszczyźnie traktatowej od 1948 r., czyli przyjęcia Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni
ludobójstwa.
25
Tj. stwierdzających konieczność zapobiegania występowania danej zbrodni (jak również ścigania i karania).
26
Tak np. zobowiązania w zakresie: (I) wydania przepisów umożliwiających skuteczne ściganie i karanie; (II)
podjęcia środków natury legislacyjnej, sądowej i administracyjnej w celu ścigania, sądzenia i karania winnych;
(III) zapewnienia, że dane naruszenia praw stanowią przestępstwo w rozumieniu prawa (karnego) krajowego;
(IV) poszukiwania osób podejrzanych o popełnienie poszczególnych (ciężkich) naruszeń praw.
27
Zob. rozwiązania przyjęte na gruncie m.in. Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa
(1949 r.); Konwencji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości
(1968 r.); Międzynarodowej konwencji o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu (1973 r.); Konwencji w
sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo
karania (1984 r.), a także wszystkich czterech KG.
28
KWZ w art. 24 (1) definiuje pojęcia ofiar, stwierdzając, iż ofiarą jest osoba zaginiona oraz każdy, który doznał
cierpienia jako bezpośredniego następstwa faktu wymuszonego zaginięcia.
29
W art. 5 KWZ czytamy, że „zakrojone na szeroką skalę, systemowe praktyki wymuszonych zaginięć,
konstytuują zbrodnię przeciwko ludzkości (…)”. (tłumaczenie własne).
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 9 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
Łacińskiej.30 Znakomitym przykładem pokazującym fenomen prawa do prawdy w regionie
Ameryki Południowej jest wyrok MTPC w sprawie Lund przeciwko Brazylii, kiedy to Trybunał
niejako podsumowując swoje dotychczasowe rozważania, stwierdził, iż: „każda osoba,
włączając w to osobę najbliższą (next of kin), ma prawo do poznania prawdy, co w
konsekwencji powinno prowadzić do zapewnienia (przez państwo) osobie najbliższej oraz
całemu społeczeństwu informacji na temat (danego) naruszenia”.31
Wpływ rozumowania MTPC (a także Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,
ETPC oraz Komitetu Praw Człowieka, KPC, co do zakreślenia treści prawa do prawdy) na
konceptualizację poszczególnych praw jednostek i odpowiadających im zobowiązaniom
państwa zwłaszcza w okresie przejściowym (jak i samej idei sprawiedliwości tranzytywnej),
zostanie przedstawiony w części dotyczącej zakresu (indywidualnego) prawa do prawdy.
KWZ, choć z perspektywy globalnego systemu prawa międzynarodowego, to konwencja o
raczej marginalnym znaczeniu (jedynie 40 państw-stron),32 to jednak stanowi potwierdzenie
toczącego się procesu „doprecyzowywania” right to truth jako w pełni autonomicznego prawa
człowieka.33
3.2 Prawo do prawdy – wymiar indywidualny34
I.
Prawo
do
prawdy
wiąże
się
bezpośrednio
z
prawnomiędzynarodowym
zobowiązaniem państwa w zakresie wyjaśniania okoliczności naruszeń (duty to investigate),
co innymi słowy, tworzy obowiązek państwa w zakresie wszczęcia właściwego postępowania
(śledztwa), zmierzającego w konsekwencji do ukarania osób winnych konkretnych naruszeń.
30
Por. J.E. Méndez, J.M. Vivanco, Disappearances and the Inter-American Court: Reflections on a litigation
experience, “Hamline Law Review” 1990, vol. 13, s. 507-577.
31
Wyrok MTPC, Ser. C, Nr 219, Gomes Lund (“Guerrilha Do Araguia”) v. Brasil, 24 XI 2010, par. 200.
32
Na dzień 03 IX 2013 status KWZ przedstawiał się następująco – 40 państw-stron (znaczną część tej liczby
stanowią państwa Ameryki Południowej i Środkowej), 92 państw-sygnatariuszy. Polska nie znajduje się w
żadnej z tych grup.
33
Dopełnieniem tego procesu są prace z zakresu sprawiedliwości tranzytywnej, jak i prawa do prawdy,
prowadzone głównie na forum ONZ zob. np. High Commissioner for Human Rights, Protection and promotion
of human rights: Study on the right to truth, E/CN.4?2006/91, 8 II 2006; Report of the independent expert, Diane
Orenlicher, Updated set of principles for the protection and promotion of human rights through action to combat
impunity, E/CN.4/2005/102/Add.1, 8 II 2005. To także instrument soft law (zob. rozważania w punkcie 3 tegoż
artykułu), np. Right to Truth, Resolution 2005/66; Human Rights Council, Analytical study on human rights and
transitional justice, A/HRC/12/18, 6 VIII 2009.
34
Wyszczególnienie indywidualnego oraz zbiorowego (punkt 3.3) aspektu prawa do prawdy nie oznacza, iż
występuje w stosunku do omawianych kwestii klasyczny (dychotomiczny) podział logiczny. To raczej
uwypuklenie najbardziej charakterystycznych cech różnicujących dwa wymiary tego samego (w gruncie rzeczy)
prawa. Ze względu na ograniczone ramy opracowania, przedstawione zostaną tylko najistotniejsze elementy,
które wpłynęły na ukształtowanie się prawa do prawdy (np. przez sprecyzowanie obowiązków po stronie
państwa).
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 10 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
Dopełnieniem regulacji traktatowych, omówionych powyżej, kreujących zobowiązanie
ścigania i karania sprawców core crimes (duty to prosecute and punish, implikujący
konieczność wszczęcia postępowania), stało się orzecznictwo z zakresu prawa ochrony
praw człowieka, powstałe na gruncie, w odróżnieniu od wcześniej przywołanych rozwiązań,
konwencji (paktów) o charakterze ogólnym.35
Warto odnieść się w pierwszej kolejności do orzeczenia MTPC w sprawie VelásquezRodriguez przeciwko Hondurasowi,36 ponieważ zastosowana przez Trybunał wykładnia
AKPC stała się istotna z perspektywy klaryfikacji zobowiązań państwa oraz całej koncepcji
sprawiedliwości tranzytywnej. W sprawie, w której stan faktyczny stanowił przykład praktyk
wymuszonych zaginięć w Hondurasie, MTPC, analizując naturę AKPC, stwierdził, że na
gruncie art. 1 (1)37 Konwencji możemy mówić o dwóch obowiązkach każdego państwastrony, tj. (I) poszanowania praw i wolności zawartych w konwencji oraz (II) zapewnienia
wolnego i pełnego korzystania z tych prawa przez osoby podległe ich jurysdykcji. 38 MTPC
podkreślił, iż imperatyw pełnej realizacji praw powinien być uskuteczniony, nie tylko poprzez
odpowiednie zorganizowanie aparatu władzy, ale także przez podjęcie wszelkich działań
(legislacyjnych, sądowych i innych) polegających na: zapobieganiu, badaniu i karaniu39
każdego naruszenia prawa uznanego w Konwencji oraz zagwarantowania przywrócenia
stanu sprzed naruszenia, a także, w odpowiednich przypadkach, wypłaty odszkodowania
ofiarom naruszeń.40 Wreszcie, takie „odczytanie” treści art. 1 (1) powoduje, że państwo może
być pociągnięte do odpowiedzialności także za niedopełnienie obowiązków o charakterze
pozytywnym, co przy realizacji interesującego nas prawa do prawdy, oznacza brak
wszczęcia właściwego postępowania lub jego nierzetelne przeprowadzenie. Co istotne, jak
35
Istotne z punktu widzenia niniejszego opracowania są: Europejska Konwencja Praw Człowieka i
Podstawowych Wolności (EKPC, 1950 r.), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
(MPPOiP, 1966 r.), Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (AKPC, 1969 r.).
36
Wyrok MTPC, Velásquez-Rodriguez v. Honduras, Ser. C, No. 4, 29 VII 1988.
37
Art. 1 (1) AKPC: „Państwa-Strony (…) podejmują się szanować prawa i wolności w niej uznane oraz
zapewnić wszystkim osobom podległym ich jurysdykcji, wolne i pełne korzystanie z tych praw i wolności (…)”.
38
Ponadto, przepis ten jest fundamentalny, jeśli chodzi o stwierdzenie naruszenia prawa gwarantowanego przez
Konwencję i przypisanie tego naruszenia państwu.
39
Podobne rozwiązanie możemy odnaleźć na gruncie KWZ, która w art. 3 stanowi, iż państwo musi podjąć
wszystkie kroki, zmierzające do wyjaśnienia okoliczności naruszeń i ukarania osób winnych.
40
Velásquez-Rodriguez v. Honduras, par. 164;166.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 11 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
stwierdza MTPC w przywoływanej sprawie, obowiązek zdeterminowania prawdy leży po
stronie państwa, nie będąc uzależnionym od jakiejkolwiek inicjatywy ofiar.41
Podobna w swojej treści jest wykładnia przepisów MPPOiP poczyniona przez KPC,
zmierzająca do skutecznej ochrony praw człowieka. KPC w Komentarzu Generalnym42 do
art. 243 Paktu stwierdził, iż konieczność poszanowania i zapewnienia pełnej realizacji praw
odnajduje swoje następstwo w postaci zdekodowania na gruncie art. 2 (1) zobowiązań o
charakterze negatywnym i pozytywnym. Wynika z tego, iż zapewnienie ochrony praw, takich
jak prawo do życia (art. 6), czy prawo do niebycia poddanym torturom lub okrutnemu,
nieludzkiemu albo poniżającemu traktowaniu i karaniu (art. 7) nie ogranicza się tylko do
zapobiegania występowania danych pogwałceń praw, ale także zawiera przymus
przeprowadzenia właściwego postępowania. I tak, np. analizując charakter art. 7, KPC
podkreślił, że składana skarga na naruszenie prawa musi spotkać się z działaniem państwa,
polegającym na przeprowadzeniu bezzwłocznego i bezstronnego postępowania w tej materii,
a także zapewnieniu skutecznego środka ochrony prawnej.44 Również na gruncie ochrony
prawa do życia państwo jest zobowiązane do przeprowadzenia pełnego śledztwa, m.in. jak
stwierdził to KPC w sprawie Lauerano przeciwko Peru,45 w celu zbadania okoliczności
(wymuszonego) zaginięcia osoby, mogącego skutkować pogwałceniem prawa do życia. 46
Wreszcie, co ważne z perspektywy podejmowanych wysiłków z zakresu sprawiedliwości
tranzytywnej, państwo ma obowiązek badania także okoliczności naruszeń popełnionych
przez poprzedni reżim, zwłaszcza mając na uwadze tak poważne „przewinienia”, jakimi są
tortury, co KPC zauważył w sprawie Rodriguez przeciwko Urugwajowi.47
41
Ibidem, par. 177.
42
Komitet Praw Człowieka (KPC), General Comment no. 31: Nature of the General Legal Obligation Imposed
on States Parties to the Covenant, CCPR/C/21/Rev.1/Add.13. (2004).
43
Art. 2 MPPOiP: „1. Każde z Państw-Stron niniejszego Paktu zobowiązuje się przestrzegać i zapewnić
wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji, prawa uznane w
niniejszym Pakcie (…).
2. Państwa-Strony (…) zobowiązują się podjąć (…) odpowiednie kroki mające na celu przyjęcie tego rodzaju
środków ustawodawczych lub innych (…) w celu realizacji praw uznanych w niniejszym Pakcie (…).
3. Każde z Państw-Stron (…) zobowiązuje się: a) zapewnić każdej osobie, której prawa (…) zostały naruszone,
skuteczny środek ochrony prawnej(…)”.
44
Nakazuje to odczytywać art. 7 Paktu w powiązaniu z art. 2 (3) tegoż. Szerzej: KPC, General Comment no. 20:
replaces general comment no. 7 concerning prohibition of torture and cruel treatment or punishment, (1992), w
tym, w szczególności par. 14.
45
KPC, Lauerano v. Peru, Communication No. 540/1993; 25 III 1996, par. 8.3.
46
KPC, General Comment no. 6: The right to life (art. 6), (1982), par. 4.
47
KPC, Rodriguez v. Uruguay, Communication No. 322/1998; 19 VII 1994, par. 12.3.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 12 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
Pozytywny obowiązek państwa w zakresie ochrony prawa do życia (art. 2 EKPC) oraz
prawa do niebycia poddanym torturom, ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu (art.
3), wywiódł także ETPC. W sprawie McCann przeciwko Zjednoczonemu Królestwu,48
Trybunał stwierdził, że generalna norma zakazująca arbitralnego pozbawiania życia przez
funkcjonariuszy państwa byłaby nieefektywna w przypadku braku istnienia skutecznych
mechanizmów kontroli działania tychże, co uwypukla konieczność przeprowadzenia
odpowiedniego postępowania.49 ETPC, również na podstawie art. 3, zauważa, jak w sprawie
Assenov przeciwko Bułgarii,50 że w sytuacji, gdy skarżący podnosi zarzut bycia torturowanym
przez funkcjonariusza państwa, a zarzut ten jest prawdopodobny, to wówczas państwo ma
obowiązek przeprowadzić pełne postępowanie wyjaśniające.
II. Opierając się na fundamencie omówionego powyżej obowiązku przeprowadzenia
postępowania (wynikającego z potrzeby zapewnienia pełnej i nieskrępowanej realizacji praw,
tzn. ich rzeczywistej ochrony), należy zauważyć, że prawo do prawdy może być również
pogwałcone w przypadku naruszenia prawa do bycia informowanym na temat przebiegu i
ewentualnych rezultatów śledztwa, czy nawet poprzez trwające całe lata nieefektywne
dochodzenie.51 W sprawie Caracazo przeciwko Wenezueli52 MTPC stwierdził, że ofiara (czyli
również najbliższa rodzina bezpośredniej ofiary) ma prawo do pełnego dostępu do akt i
zdolność dokonywania czynności procesowych na każdym etapie toczonego postępowania.
Co więcej, MTPC wskazał, że rezultaty śledztwa muszą zostać upublicznione, by czynić
zadość pragnieniu społeczeństwa (wenezuelskiego) do poznania prawdy (element
zbiorowego wymiaru right to truth). ETPC, w sprawie Kurt przeciwko Turcji,53 stwierdził, że
niezagwarantowanie dostępu do prowadzonego postępowania stanowi naruszenie prawa do
skutecznego środka ochrony prawnej (right to an effective remedy). Natomiast w sprawie
Trujillo-Oroza przeciwko Boliwii, MTPC uznał, że uporczywe zatajanie prawdy przez państwo
jest pogwałceniem przepisów Konwencji i zobowiązał Boliwię do dostarczenia rodzinom
zwłok ofiar. Jak rozumował Trybunał, akt ten stanowi zarówno formę sprawiedliwości, jak i
48
Wyrok EKPC, McCann and others v. UK, 18984/91, 27 IX 1995, par. 161.
49
Por. EKPC, Cyprus v. Turkey, Application No. 25781/94, par. 130-131; ECHR, Taş v. Turkey, Application No.
24396/94, par. 68-71.
50
EKPC, Assenov v. Bulgaria, 1998-VIII.
51
Np. Wyrok ETPC, Nr 16064/90..., Varnava v. Turkey, 17 IX 2009.
52
Wyrok MTPC, Case of Caracazo v. Venezuela, 29 VIII 2002, par. 118.
53
Wyrok EKPC, Kurt v. Turkey, 25 V 1998, par. 140.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 13 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
naprawy dla rodzin,54 potwierdzając tym samym ustalenia KPC w sprawie Quinteros, gdzie
ujawnienie prawdy na temat losów ofiary stanowi formę naprawy dla osoby najbliższej. 55
III. Współczesne, szerokie pojęcie ofiary naruszeń (niezawężone jedynie do
bezpośredniej ofiary) implikuje stanowisko, że osobą, której podstawowe prawo do wiedzy
na temat okoliczności i przebiegu naruszenia zostało złamane, może być nie tylko
bezpośredni pokrzywdzony, ale także członkowie najbliższej rodziny.56 Mając na uwadze
specyfikę
problemów
społeczeństw
post-konfliktowych
i
post-autorytarnych,
należy
zauważyć, że brak jakiejkolwiek informacji na temat losu osób poddanych praktykom
wymuszonych zaginięć (i praktyk zbliżonych, jak przedłużające się zatrzymanie bez
możliwości
kontaktu
zatrzymanego
ze
światem
zewnętrznym,
tzw.
detention
incommunicado) konstytuuje sytuację cierpienia psychicznego po stronie rodzin zaginionego.
Cierpienie psychiczne jest kwalifikowane jako tożsame z cierpieniem fizycznym, tym samym
tworząc stan nieludzkiego traktowania.
KPC stwierdził wyraźnie w sprawie Quinteros
przeciwko Urugwajowi,57 że zatrzymanie przez Urugwaj córki skarżącej, późniejsze
negowanie tego faktu przez władze państwa, czego rezultatem była niepewność matki co do
losów i miejsca przebywania córki (brak woli władz państwowych zbadania sprawy), stanowi
naruszenie art. 7 Paktu (mental distress). Co ważne uwypuklenia, KPC jednoznacznie
podkreślił prawo matki do wiedzy na temat losów jej najbliższej osoby.58 MTPC w sprawie
Bámaca-Velásquez przeciwko Gwatemali zauważył,59 że wywołanie cierpienia psychicznego
u osób najbliższych, w postaci frustracji, niemocy i braku bezpieczeństwa, jest bezpośrednią
konsekwencją wymuszonego zaginięcia, i przejawia się nie tylko w niewywiązaniu się przez
państwo z obowiązku wyjaśnienia okoliczności, ale także wtedy, gdy państwo nie czyni
żadnych starań w celu odnalezienia najbliższej rodziny, czy poinformowania jej o fakcie
śmierci poszukiwanego.
IV. Przeprowadzona analiza zakresu i charakteru indywidualnego prawa do prawdy,
które na gruncie klasycznych mechanizmów sądowych ochrony praw, jest umiejscawiane
54
Wyrok MTPC, Ser. C, Nr 92, Trujillo-Oroza v. Bolivia, 27 II 2002,, par. 115; 141 (1).
55
Por. T. M. Antkowiak, Truth as Right and Remedy in International Human Rights Experience, “Michigan
Journal of International Law” 2002, Vol. 23, s. 993.
56
Wyrok MTPC, Bámaca-Velásquez v. Guatemala, 25 XI 2000, par. 160:”This Court has indicated (...), that the
next of kin of the victims of human rights violations may, in turn, become victims”.
57
KPC, Quinteros v. Uruguay, Communication No. 107/1981; 21 VII 1983.
58
Ibidem, par. 14:“The Committee understands the anguish and stress caused to the mother by the disappearance
of her daughter and by the continuing uncertainty concerning her fate and whereabouts. The author has the right
to know what has happened to her daughter”.
59
Bámaca-Velásquez v. Guatemala, par. 160-161.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 14 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
zasadniczo na płaszczyźnie naruszenia przez państwo pozytywnych obowiązków (jak
nieprzeprowadzenie postępowania), wskazuje na dwie podstawowe kwestie: (I) wątpliwość
co do potrzeby „budowania” kolejnego prawa, w sytuacji, gdy poszczególne dobra chronione
są już przez inne, powszechnie uznane instrumenty (prawa), (II) (zakładając tworzenie się
prawa do prawdy) niemożność precyzyjnego oddzielenia prawa do prawdy od prawa do
sprawiedliwości, w sytuacji, gdy zbadanie stanu faktycznego danej sprawy jest konieczne dla
ewentualnego ukarania osób winnych, czy np. uzyskania odszkodowania.60 Co warte
zauważenia, Europejski Trybunał Praw Człowieka, w przeciwieństwie do swego niezwykle
aktywnego międzyamerykańskiego odpowiednika, niezwykle powściągliwie odnosi(ł) się do
potrzeby konstruowania autonomicznego prawa do prawdy (co może potwierdzać wskazane
wyżej wątpliwości doktryny, czy właśnie sądów). ETPC przynajmniej kilkakrotnie mierzył się z
problemem (ewentualnego) prawa do prawdy, np. w sprawach „czeczeńskich”, czy
„tureckich”,61 nie decydując się ostatecznie na wydobycie prawa do prawdy z tekstu
Konwencji. Pewną zmianę przyniosły dopiero sprawy: Janowiec przeciwko Rosji: sprawa
katyńska (2012 r.), czy Stowarzyszenia 21 grudnia przeciwko Rumunii (2011 r.), kiedy ETPC
podkreślił wagę „prawa ofiar i ich rodzin do upewnienia się co do prawdy”,62 co może nieco
przemodelować podejście Trybunału, co z kolei dość aktywnie próbują forsować organizacje
pozarządowe, głównie z państw post-autorytarnych. 63
Jak jednak się wydaje, teza o istnieniu autonomicznego prawa do prawdy, jest
uzasadniona, także mając na uwadze drobną zmianę w optyce ETPC. Przede wszystkim
mając na uwadze fakt, iż nie zawsze przedmiotem zainteresowania ofiar musi być kwestia
ścigania i karania osób winnych naruszeń (niejako „przy okazji” wyjaśniając fakty). Potrzeba
–indywidualna i zbiorowa- „dostarczenia sprawiedliwości” może być wszak zrealizowana
przez państwo (społeczność międzynarodową), co jednak nie musi oznaczać pełnego
wyjaśnienia okoliczności naruszenia i poznania prawdy. Dobrze ilustruje to sprawa Selimović
i inni przeciwko Republice Srpskiej64 (przed umiędzynarodowioną Izbą Praw Człowieka dla
Bośni i Hercegowiny), gdzie grupa 49 skarżących zarzuciła Republice Srpskiej (RS)
60
Zob. MKPC, Manuel Garcia Franco v. Ecuador, OEA/Ser.L/V/II.95 Doc (1997), par. 73-74.
61
Do
czego
„namawiali”
twórcy
amicus
curiae
w sprawie
Varnava.
Na
http://www.redress.org/Varnava%20Brief%20Final%202%20Oct%2008.pdf (na dzień 03 IX 2013).
62
Wyrok ETPC, Association “21 December 1989” p-ko Rumunii, 24 V 2011, par. 143.
63
Np. w sprawie właściwej implementacji wyroku w sprawie stowarzyszenia 21 grudnia w Rumunii.
stronie
64
Izba Prawa Człowieka dla BiH (Dom Za Ljudska Prava), Selimović and others v. the Republika Srpska, Case
nos. CH/01/8365..., 7 III 2003 par. 179-180;191.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 15 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
naruszenie prawa do prawdy rodzin ofiar zbrodni w Srebrenicy. Skarżący domagali się
przede wszystkim poznania prawdy na temat losu ich najbliższych, czy miejsca złożenia
zwłok ofiar tragedii z lipca 1995 r., co było uniemożliwiane przez brak jakiegokolwiek
działania ze strony RS. Izba, przychylając się do zdania skarżących (dekodując prawo do
prawdy -wprost- na gruncie art. 3 i 8 EKPC), stwierdziła, że RS jest zobowiązana do
przeprowadzenia pełnego postępowania wyjaśniającego okoliczności zbrodni.
Co ciekawe, sprawa ta stanowi pewien łącznik pomiędzy indywidualnym, a
zbiorowym wymiarem prawa do prawdy, ponieważ w konsekwencji decyzji Izby (oraz
politycznej presji Wysokiego Przedstawiciela ONZ w Bośni) RS powołała specjalną komisję
w celu zbadania wydarzeń z lipca 1995 roku w i wokoło Srebrenicy. Praca komisji (np.
odkrycie 32 nieznanych do tego czasu masowych grobów ofiar zbrodni ludobójstwa) dowodzi
tego, iż zaspokojenie potrzeb jednostki, jak i całego społeczeństwa w przedmiocie poznania
prawdy, nie powinno ograniczać się wyłącznie do klasycznych mechanizmów sądowych.
Mogą one stać się wysoce niewystarczające w przypadku naruszeń systemowych, lub tych o
największym ciężarze gatunkowym, jak właśnie zbrodnia ludobójstwa w Srebrenicy.
3.3 Prawo do prawdy – wymiar zbiorowy
Zbiorowy wymiar prawa do prawdy zakłada, że beneficjentem prawa może być nie
tylko jednostka, ale także szersza społeczność (najczęściej naród). Wskazuje się, że
„obowiązkowi zapamiętania oraz wyjaśnienia”, leżącemu po stronie państwa, odpowiada
pełne prawo społeczeństwa do poznania prawdy, a jednocześnie zachowania pamięci o
„czasie represji i naruszeń” jako istotnym i niepodważalnym składniku jego historii i
dziedzictwa.65 „Potrzeba pamiętania” oznacza, że państwo powinno podjąć wszelkie
właściwe kroki, jak np. zachowanie archiwów dokumentujących zbrodnie reżimu, czy
promowanie wiedzy z tego zakresu wśród społeczeństwa,66 ponieważ składają się one na
przeciwdziałanie bezkarności sprawców oraz działania prewencyjne o charakterze
następczym (niewystąpienie podobnych naruszeń w przyszłości).
Tak zarysowany zakres kolektywnego prawa do prawdy pokazuje, że klasyczne
mechanizmy sądowe, na ogół łączące kwestię prawdy z wymierzaniem sprawiedliwości
osobom winnym, przestają być skutecznym remedium na zbudowanie pełnej narracji doby
autorytaryzmu, czy konfliktu.67 Z pewnością, samo stwierdzenie przez sąd (czy organ o
65
Por. Question of the impunity..., par. 17.
66
Updated set of principles..., Principle 3: The duty to preserve memory.
67
Należy wszak nadmienić, że z powodów czysto faktycznych (dostępnych środków) nie jest możliwe
przeprowadzenie postępowań karnych wobec wszystkich, potencjalnych winnych naruszeń, zwłaszcza w
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 16 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
zbliżonej charakterystyce) naruszenia prawa jednostki do wiedzy ma swój walor społeczny,
warto wspomnieć choćby już przywołany powyżej wyrok MTPC w sprawie Caracazo
przeciwko Wenezueli, nakazujący upublicznić wyniki śledztwa społeczeństwu, jednak, jak
wydaje się, może okazać się on niewystarczający w oczekiwanym przez społeczeństwo
procesie poszukiwania i opowiadania prawdy .
Pewne „nietypowe” rozwiązania, czego przykładem były tzw. procesy prawdy (truth
trials) w Argentynie, wskazuje się jako mogące wypełnić lukę na drodze do odkrycia
okoliczności naruszeń oraz poznania nazwisk sprawców. Pozostając wciąż na gruncie
mechanizmu sądowego, analizuje się pożądaną materię szerzej, aniżeli czyni się to zwykle,
odnosząc się do konkretnych zarzutów postawionych konkretnej jednostce. Pod koniec lat
90. XX wieku, Argentyna wciąż nie mogła skonstruować pełnej polityki ścigania i karania
sprawców i opowiadania prawdy na temat przebiegu „brudnej wojny”. Procesy prawdy (na
bazie klasycznego postępowania sądowego), przy niemożności osądzenia i ukarania osób
winnych (prawo amnestyjne), skupiły się wokół kwestii odkrycia faktów dotyczących losów
ofiar reżimu junty wojskowej, przyczyniając się do realizacji zbiorowego prawa do prawdy
społeczeństwa.68 W literaturze tematu możemy odnaleźć, zbliżony w treści do rozwiązań
argentyńskich, postulat rozszerzenia przedmiotu postępowania karnego (zorientowanie na
badanie okoliczności naruszeń), „niezależnie od szansy pociągnięcia kogokolwiek do
odpowiedzialności”.69
Innym rozwiązaniem w procesie zapewnienia zbiorowego right to truth, niewątpliwie
niepozbawionym kontrowersji, stały się komisje prawdy (i instytucje o pokrewnym
rodowodzie). Komisje prawdy, czyli oficjalne instytucje państwowe powoływane na ogół
aktem prawa krajowego (najczęściej dekretem głowy państwa, czasem ustawą, a także jako
wynik porozumienia pokojowego) do zbadania okoliczności poważnych naruszeń praw
człowieka lub prawa humanitarnego, jawią się jako użyteczne narzędzie państwa do
zaspokojenia zbiorowej potrzeby poznania prawdy. Co więcej, komisje prawdy, będące
sytuacji wieloletnich, systemowych zaniedbań w dziedzinie poszanowania praw. Niewątpliwie przyjęcie pewnej
strategii ścigania i karania, np. najwyżej postawionych osób w hierarchii społecznej (bezpośrednio)
uczestniczących w bezprawnych działaniach reżimu, jest zasadne, choć rodzi jednocześnie dylemat: „co z
pozostałymi?”. Por. D. Orentlicher, Settling accounts: The duty to prosecute human rights violations of a prior
regime, “The Yale Law Journal” 1991, vol. 100, no. 8, s. 2539-2615.
68
Zob. International Center for Transitional Justice, Criminal prosecutions for human rights violations in
Argentina, November 2009, s. 3, dostępne na stronie http://ictj.org/sites/default/files/ICTJ-ArgentinaProsecutions-Briefing-2009-English.pdf (na dzień 03 IX 2013).
69
J. Kowalewski, Prawo do rzetelnego śledztwa oraz prawo do prawdy w sprawach o wymuszone zaginięcie
przed ETPC, w: Europejska Konwencja Praw Człowieka i jej system kontrolny – perspektywa systemowa i
orzecznicza, red. M. Balcerzak, T. Jasudowicz, J. Kapelańska-Pręgowska, Toruń 2011, S. 226.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 17 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
swoistym forum spotkania ofiar ze swoimi oprawcami, mogą przyczynić się do pojednania
społeczeństwa, czy „rozliczenia się z przeszłością”.
Czy jednak komisje prawdy, mając na uwadze fakt, iż nie są to sądy wyposażone w
imperium orzekania, mogą być uznawane za przejaw wywiązania się przez państwo ze
swoich prawnomiędzynarodowych zobowiązań w przedmiocie wyjaśniania okoliczności
naruszeń oraz ścigania i karania sprawców? Innymi słowy, czy zaspokojenie zbiorowego
prawa jest zawsze zależne od poszanowania indywidualnego prawa do prawdy?
Z pewnością powołanie komisji prawdy nie jest tożsame z podjęciem przez państwo
klasycznych rozwiązań sądowych,70 jednak specyfika społeczeństw tranzytywnych –
konieczność przeciwstawienia się „zbiorowej i masowej przemocy (w konsekwencji
bezkarności)”- powoduje, iż komisje prawdy stają się pożądanym mechanizmem w tym
procesie. Przede wszystkim, właśnie poprzez nieskrępowanie prac komisji sztywnymi
regułami postępowania sądowego (np. niemożność powołania przed sądem niektórych
dowodów) oraz znacznie szerszy kontekst prac komisji, niż sądu, rekonstrukcja zdarzeń,
czasem obejmujących kilka (-naście, -dziesiąt) lat przykładów poważnych naruszeń praw,
staje się możliwa. Przykłady działań komisji, funkcjonujących współcześnie w wielu postkonfliktowych społeczeństwach obok innych mechanizmów sprawiedliwość tranzytywnej
(głównie ściganie i karanie osób winnych), wskazują wyraźnie na potrzebę zaspokojenia
zbiorowego prawa do prawdy.71
Musimy przy tym wskazać, że oceniając pracę danej komisji, należy odnieść się w
jaki sposób zakreślony jest jej mandat, w jakie kompetencje jest wyposażona, czy wyniki
badania mogą zostać wykorzystane przez prokuraturę w procesie ścigana i karania
sprawców, a także czy nie stanowi organu, powołanego dla realizacji konkretnych celów
politycznych, a nie rzetelnego zbadania faktów. Mając jednak na uwadze kontekst „polityki
przejścia”, warto sobie uzmysłowić, za jednym badaczem tematu, że „gdyby procesy karne
byłyby wystarczające w okresie przejściowym, to cała koncepcja sprawiedliwości
tranzytywnej nigdy by nie powstała”,72 a wraz z nią jej „komponent” poszukiwania i
opowiadania prawdy. Dowodem na rzeczywistą wagę komisji prawdy dla społeczeństw
tranzytywnych może być wreszcie cytowana już sprawa Lund, w której MTPC odwołał się do
komisji prawdy jako użytecznego środka realizacji prawa do prawdy, co więcej, nalegając na
70
MKPC, Ellacuría and others v. El Salvador, Case 10.488, 22 XII 1999, par. 229-231.
71
Witness to Truth: Report of the Sierra Leone Truth and Reconciliation Commission, vol. 1, s. 83-84.
72
M. Freeman, Truth commissions and procedural fairness, Cambridge University Press 2006, s. 10.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 18 z 19
INSTYTUT BADAŃ NAD STOSUNKAMI MIĘDZYNARODOWYMI
ZESZYTY ANALITYCZNE
PAŹDZIERNIK 2013
państwo (Brazylię), by taką komisję powołać.73
Być może, również ETPC zmieni swoje
podejście do fenomenu komisji prawdy, czy w ogóle prawa do prawdy, w tym jego wymiaru
zbiorowego (podążając tym samym za zaleceniami Zgromadzenia Parlamentarnego Rady
Europy), choć w tym przypadku nie sposób jest wysnuć zbyt optymistycznych wniosków w tej
mierze. 74
4. Podsumowanie
Rozwój międzynarodowego prawa ochrony praw człowieka, przejawiający się w
dążeniu
do
zapewnienia
jak
najpełniejszej
realizacji
praw
oraz
systematyczna
konceptualizacja koncepcji sprawiedliwości tranzytywnej – „na przecięciu” tych dwóch
płaszczyzn ludzkiego zaangażowania zrodziła się konieczność mówienia i zdeterminowania
prawa jednostki oraz społeczeństwa do poznania prawdy na temat okoliczności
najpoważniejszych
naruszeń
praw.
Potrzeba
poznania
prawdy,
tak
w
wymiarze
jednostkowym, jak i zbiorowym jest niezaprzeczalna. Czy jednak ta konstatacja upoważnia
nas do udzielenia pozytywnej odpowiedzi na pytanie postawione w tytule niniejszego
opracowania? Czy prawo do prawdy jest w rzeczywistości podstawowym prawem
człowieka?
Z pewnością na poziomie pewnych oczekiwań społecznych – tak. Należy jednak
wskazać, że materia ta wykracza zdecydowanie poza zgrabną figurę retoryczną, czy
rozważania teoretyków. To właśnie bogaty dorobek orzeczniczy poszczególnych sądów,
mierzących
się
często
z problemami
społeczeństw post-konfliktowych,
czy post-
autorytarnych, daje poważny asumpt do postawienia tezy o wytworzeniu się (lub tworzeniu
się) autonomicznego prawa do prawdy jako podstawowego prawa człowieka. I choć mówiąc
o uniwersalnym, czyli akceptowalnym w każdym warunkach i wobec każdego, prawie do
prawdy, błędem, zdaje się, byłoby ograniczanie jego skuteczności do sytuacji społeczeństw
tranzytywnych, to jednak właśnie kontekst okresu przejściowego pozwala na szerokie
spojrzenie na problematykę right to truth - „pełnokrwistego” prawa jednostki i społeczeństwa.
73
Lund, par. 297. Do powołania Narodowej Komisji Prawdy doszło w 2012 r. Por. T. Lachowski, Komisje
prawdy
–
nowy
rozdział:
Brazylia,
„Stosunki
Międzynarodowe”,
23
VII
2012,
http://stosunki.pl/?q=content/komisje-prawdy-%E2%80%93-nowy-rozdzia%C5%82-brazylia (na dzień 03 IX
2013).
74
Rez. ZPRE nr 1613 (2008). Komisje prawdy mogą być użyteczne w relacji do sytuacji w Czeczenii i Rosji.
IBnSM
Ul. Krakowskie Przedmieście 19/6
00-071 Warszawa
All rights reseverd
Strona 19 z 19